________________
ગાથા - ૬૨
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૩૦૫
જ્ઞાનનો અતિશય સ્વઅપેક્ષાએ જ છે, પણ નહિ કે ક્રિયાની અપેક્ષાએ; કેમ કે અતિશયવાળી ક્રિયાને પેદા કરવા માટે જ્ઞાન જ સમર્થ છે એમ વ્યવહારનય કહે છે. આની સામે સ્થિતપક્ષ કહે છે કે તે સામર્થ્યરૂપ અતિશયતાને કારણે જ્ઞાનમાં ભલે અતિશયતા હો, પરંતુ જેમ ક્રિયામાં પોતાના કાર્યની અપેક્ષાએ અતિશયતા છે, તેમ જ્ઞાનમાં નથી. જેમ સર્વસંવ૨ભાવને પ્રાપ્ત એવી ક્રિયા મોક્ષને પ્રાપ્ત કરાવવા સમર્થ બને છે, તેમ જ્ઞાન સમર્થ બનતું નથી; તેથી ક્રિયામાં સ્વકાર્યની અપેક્ષાએ અતિશયતા છે, તે રીતે જ્ઞાનમાં સ્વકાર્યની અપેક્ષાએ અતિશયતા નથી. તેના સમાધાનરૂપે વ્યવહાર કહે છે કે, તારી વાત બરાબર નથી. તેમાં હેતુ કહ્યો કે “વાસેળ મે’ એ ન્યાયથી સ્વકાર્યકાર્યનું પણ સ્વકાર્યત્વ અવિશેષ છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, “દાસ મારો છે તેથી તેનો ખરીદ કરેલો ગધેડો પણ મારો છે’’ એ ન્યાયથી, મારું અર્થાત્ જ્ઞાનનું કાર્ય ક્રિયા અને ક્રિયાનું કાર્ય મોક્ષ છે, તે પણ મારું જ અર્થાત્ જ્ઞાનનું જ કાર્ય થયું. તેથી સ્વકાર્યની અપેક્ષાએ પણ જ્ઞાનમાં અતિશયતા પ્રાપ્ત થાય છે.
*******
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં કહ્યું કે, અતિશયવાળી ક્રિયાને જ્ઞાન પેદા કરે છે, તેથી જ તેવી અતિશયવાળી ક્રિયાને પેદા કરનાર જ્ઞાન મુખ્ય છે. હવે વ્યવહારનય કહે છે કે, વ્યવહારનયની પરિભાષા છે કે, કાર્યનો અર્થ જેમાં મુખ્ય યત્ન કરે છે તે જ મુખ્ય કહેવાય, એ રીતે પણ મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે જ્ઞાન જ મુખ્ય છે. તે બતાવવા અર્થે ‘અસ્તુ વા'થી કહે છે
टी51 :- अस्तु वोक्तातिशयशालिकार्यकत्वलक्षणः पारिभाषिक एव विशेषः । यथाहि मृत्तिकाऽपान्तरालवर्त्तिपिंडशिवककुसूलादीनि जनयन्ती न घटं प्रति मुख्यकारणतां जहाति, तथा ज्ञानमप्यान्तरालिकं सर्वसंवरं जनयन् मोक्षं प्रति तथेति तत्त्वम् ।
-
ટીકાર્ય :- ‘અસ્તુ વા’ અથવા ઉક્ત અતિશયશાલિકાર્યકત્વલક્ષણ પારિભાષિક જ વિશેષ જ્ઞાનમાં હો. ‘યથાર્દિ’ – જે પ્રમાણે મૃત્તિકા, અપાન્તરાલવર્તી પિંડ, શિવક, કુસૂલાદિને પેદા કરતી, ઘટ પ્રતિ મુખ્ય કારણતાનો ત્યાગ કરતી નથી; તે પ્રમાણે જ્ઞાન પણ, અપાન્તરાલિક સર્વસંવરને પેદા કરતું, મોક્ષ પ્રતિ તે પ્રમાણે છે, અર્થાત્ મુખ્યકારણતાનો ત્યાગ કરતું નથી; એ પ્રમાણે તત્ત્વ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે પૂર્વમાં કહ્યું કે, ક્રિયાનું કાર્ય મોક્ષ છે, તેથી મોક્ષરૂપ અતિશયિત કાર્યને જે પેદા કરે તે અતિશયવાળું કહેવાય અને તે રીતે મોક્ષને પેદા કરનાર ક્રિયા છે, તેથી જ્ઞાન કરતાં ક્રિયામાં અતિશય છે. ત્યાં · વ્યવહારનયે ‘વાસેળ મે' . એ પ્રકારના ન્યાયથી, મોક્ષરૂપ કાર્ય પણ જ્ઞાનથી જ થયું છે એમ સ્થાપન કરીને, પોતાનામાં અતિશય સ્થાપન કર્યો. હવે તેવા પ્રકારનો અતિશયશાલિકાર્યક અર્થાત્ ક્રિયાનયના કાર્યરૂપ જે મોક્ષરૂપ અતિશયવાળું કાર્ય છે, તેવું અતિશયશાલિકાર્યક જ્ઞાન છે અને તેવું અતિશયશાલિકાર્યકત્વ જ્ઞાનમાં છે અને તે પારિભાષિક જ વિશેષ જ્ઞાનમાં છે અને તેને જ સ્પષ્ટ કરતાં ‘વથહિ’....થી બતાવ્યું. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, જેમ ઘટનો અર્થી મુખ્ય પ્રયત્ન માટીમાં કરે છે, માટે માટી ઘટ પ્રત્યે મુખ્ય કારણ છે અને માટીની અવાંતર અવસ્થાઓ મુખ્ય કારણ નથી; તેવી રીતે મોક્ષનો અર્થ જ્ઞાનમાં મુખ્ય પ્રયત્ન કરે છે અને તેની અપાંતરાલ અવસ્થારૂપ સર્વસંવર જ્ઞાનથી પેદા થાય છે, તો પણ મોક્ષ પ્રત્યે મુખ્ય કારણ જ્ઞાન જ છે.
