________________
૩૦૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૬૨
અવતરણિકાર્ય :- પૂર્વ ગાથા નં. ૫૯-૬૦-૬૧માં સમર્થિત જ નિશ્ચયનયના વિશેષને સહન નહિ કરતો એવો વ્યવહારવાદી, સિંહાવલોકિત ન્યાયથી પ્રતીકાર કરે છે.
ભાવાર્થ :- અહીં સિંહાવલોકિત ન્યાય એ છે કે, ગાથા નં.૫૯-૬૦માં સ્થિતપક્ષે નિશ્ચયનયના વિશેષને સ્થાપન કર્યું, ત્યાં વ્યવહારનયે તેનું નિરાકરણ ન કર્યું. પરંતુ ત્યારપછી ફરી શ્લોક-૬૧માં સ્થિતપક્ષે નિશ્ચયનયના સ્વરૂપવિશેષનું સમર્થન કર્યું, તે સાંભળી લીધું. અને તે બંનેને સહન નહિ કરતો વ્યવહારવાદી, આગળનું સાંભળ્યા પછી, પાછળમાં જોવારૂપ સિંહાવલોકિત ન્યાયથી, ગાથા નં. ૫૯-૬૦માં સ્થિતપણે જે નિશ્ચયનયનું સમર્થન કર્યું, તેનું નિરાકરણ કરતાં કહે છે
अहिया जड़ तुह किरिया अहियं नाणंपि तस्स हेउत्ति । कारणगुणाणुरूवा कज्जगुणा णेव विवरीया ॥ ६२ ॥
(अधिका यदि तव क्रिया अधिकं ज्ञानमपि तस्य हेतुरिति । कारणगुणानुरूपाः कार्यगुणा नैव विपरीताः ।।६२।।)
ગાથા :
ગાથાર્થ :- જો તને ક્રિયા અધિક છે, તો તેનો=ક્રિયાનો, હેતુ છે એથી કરીને જ્ઞાન પણ અધિક છે. જ્ઞાન અધિક કેમ છે? તેમાં હેતુ કહે છે- કારણગુણને અનુરૂપ કાર્યગુણો હોય, વિપરીત નહિ જ.
st :- यदि हि युक्तिकलापेन भवताऽतिशयवती क्रिया व्यवस्थापिता तर्हि सैव भगवती स्वकारणं ज्ञानमतिशयितमाह- 'स्वापेक्षया तस्यातिशयोऽस्तु न तु स्वकार्यापेक्षयेति' चेत् ? न, "दासेण मे खरो कीओ दासो वि मे खरोवि मे।' इति न्यायात् स्वकार्यकार्यस्यापि स्वकार्यत्वाविशेषात् ।
ટીકાર્ય :- ‘યદ્િ’ જો યુક્તિકલાપ વડે તમારા વડે=સ્થિતપક્ષ વડે, અતિશયવાળી ક્રિયા વ્યવસ્થાપિત કરાઇ, તો જ અતિશયવાળી ક્રિયા તેના કારણભૂત એવા જ્ઞાનને અતિશયિત કહે છે, કેમ કે કારણના અતિશય વગર કાર્યનો અતિશય હોય નહિ.
તેની સામે સ્થિતપક્ષ કહે છે
‘સ્વાÒક્ષયા’ – સ્વઅપેક્ષાએ જ્ઞાનનો અતિશય હો, પણ નહીં કે સ્વકાર્યની અપેક્ષાએ. તેના સમાધાન રૂપે વ્યવહારનય કહે છે કે તારી વાત બરાબર નથી. તેમાં હેતુ કહે છે
‘વાસેળ મે’ – ‘વામેળ મે તો જીઓ વાસો વિમે સ્વરો વિ મે।' એ પ્રમાણે ન્યાય હોવાથી સ્વકાર્યકાર્યનું પણ સ્વકાર્યત્વ અવિશેષ છે અર્થાત્ સમાન છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, સ્થિતપક્ષે પૂર્વે ક્રિયાની અતિશયતાને ખ્યાપન કરી. તેથી તેવી અતિશયવાળી ક્રિયાને પેદા કરનાર જ્ઞાન જ છે, તેથી તે ક્રિયાના અતિશયનું ખ્યાપન તે જ્ઞાનની અતિશયતાને જ કહે છે. અને १. दासेन मे खरः कीतो दासोऽपि मे खरोऽपि मे ।
