________________
ગાથા - ૬૧-૬૨. . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા . . . . . . . . . . . . . . . . ૩૦૩ માને છે. અર્થાત્ સર્વનય ભાવઘટને ઇચ્છે છે અને ભાવઘટ જ પારમાર્થિક ઘટ છે અને નિશ્ચયનય ભાવઘટને જ સ્વીકારે છે, તેથી સર્વનયોને માન્ય નિશ્ચયનયનો વિષય છે, એ રૂપ વિષયબહત્વ નિશ્ચયનયનું છે. એ રીતે પ્રસ્તુતમાં વ્યવહારનય જ્ઞાનને માને છે, અર્થાત્ જ્ઞાન, ચારિત્ર દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે તેમ વ્યવહારનય કહે છે. અને નિશ્ચયનય કહે છે કે, જ્ઞાન, ચારિત્રને પેદા કરી ચરિતાર્થ થઇ ગયું, તેથી મોક્ષનું કારણ ચારિત્ર છે. આ રીતે નિશ્ચયને માન્ય ચારિત્ર, વ્યવહારનયને પણ માન્ય છે. તેથી નિશ્ચયનો વિષય સર્વનયમાન્ય છે અને વ્યવહારનયને માન્ય એવું જ્ઞાન, નિશ્ચયનયને મોક્ષના કારણરૂપે માન્ય નથી પરંતુ ચારિત્રના કારણરૂપે માન્ય છે. આ રીતે વિષયબહુત હોવાથી વ્યવહારનય કરતાં નિશ્ચયનયના સ્વરૂપનો વિશેષ છે.
ઉક્ત કથનમાં ભાષ્યની સાક્ષી આપે છે
ટીકા - ૩í ર માથે (૩૬૨૦).
१ अहवेगनयमयं चिय ववहारो जं न सव्वहा सव्वं ।
सव्वणयसमूहमयं विणिच्छओ जं जहाभूयं ।। ।ति।। ॥६१।।
(‘અથવા’ શબ્દ છે તે વિશેષાવશ્યકના પૂર્વશ્લોક સાથે વિકલ્પને બતાવવા માટે છે. અહીં તેનું પ્રયોજન નથી.)
ટીકાર્ય :- અને કહ્યું છે- એકનયમત જ વ્યવહાર છે=જે કોઇ પણ એક નયનો મત છે તે વ્યવહારનય સ્વીકારે છે. તેમાં હેતુ કહે છે- જે કારણથી સર્વથા સર્વ (સર્વ વસ્તુ) સર્વનયસમૂહમય નથી. શ્લોકના ઉત્તરાર્દુમાં કહે છે - વિનિશ્ચય =નિશ્ચયનય છે, જે પ્રકારે છે, તે, તે પ્રકારે જ સ્વીકારે છે.
ભાવાર્થ - સર્વથા સર્વ સર્વનયસમૂહમય નથી એમ કહ્યું, તેનો ભાવ એ છે કે, વ્યવહારનય સર્વ પ્રકારે સર્વનયસમૂહમય વસ્તુને સ્વીકારતો નથી, જયારે નિશ્ચયનય જે વસ્તુ જે પ્રકારે છે તે વસ્તુ તે પ્રકારે જ સ્વીકારે છે; તેથી સર્વનયસમૂહમય છે. વિશેષાવશ્યકભાષ્યની ગાથામાં સર્વ શબ્દ છે તે સર્વવસ્તુનો પરામર્શક છે અને વ્યવહારનય સર્વનયને માન્ય એવી વસ્તુ સ્વીકારવા સમર્થ નથી, કેમ કે વ્યવહારનય પૂલદર્શી છે. તેથી સર્વનયને સંમત એવા મોક્ષના કારણભૂત પરિણામ જ તેને મોક્ષના કારણરૂપે દેખાતા નથી, પરંતુ મોક્ષની કારણભૂત તેને બાહ્ય આચરણા દેખાય છે. આમ છતાં, બાહ્ય આચરણાને પરિણામની નિષ્પત્તિ દ્વારા મોક્ષના કારણ તરીકે વ્યવહારનય માને છે, જયારે નિશ્ચયનય યથાભૂત પરમાર્થને જોનારો હોવાથી, મોક્ષના કારણભૂત પરિણામને જ મોક્ષના કારણરૂપે સ્વીકારે છે; જે સર્વનયને મોક્ષના કારણરૂપે માન્ય જ છે. જયારે વ્યવહારને માન્ય બાહ્ય આચરણાને, ઋજુસૂત્રાદિ સૂક્ષ્મનય મોક્ષના કારણરૂપે સ્વીકારતા નથી.II૬૧TI
અવતરણિકા :- ૩થ સમfથતખેવ નિશ્ચયનવિશેષમસદમાનો વ્યવહારવાની હિંદીવો વિતજાથેના प्रत्यवतिष्ठते
१. अर्थवैकनयमतमेव व्यवहारो या सर्वथा सर्वम् । सर्वनयसमूहमतं विनिश्चयो यद् यथाभूतम् ।।
