________________
ગાથા - ૫૯-૬૦-૬૧ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
- ૩૦૧ સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, એમ ન કહેવું. કેમ કે સ્વતઃ તથાત્વનું વિશેષાર્થપણું છે અને સ્વતસ્ત સમવધાનમાં કારણોતર અઘટિતપણું છે; ઇત્યાદિ વિચારવું.
ભાવાર્થ - સ્થિતપક્ષે ઉત્કર્ષનું જે લક્ષણ કર્યું, એ લક્ષણ ચારિત્રમાં બતાવી ચારિત્રમાં ઉત્કર્ષ સ્થાપન કર્યું. એ જ લક્ષણ જ્ઞાનમાં સંગત કરવા માટે, વ્યવહારનય સંબંધવિશેષની કલ્પના કરીને, જ્ઞાનમાં પણ તેવા પ્રકારનો ઉત્કર્ષ નિબંધ છે; તે બતાવે છે. તે આ રીતે
=દંડાદિ, તત્રયોજય વિજાતીય ચરમકપાલસંયોગ આ સંબંધથી દંડાદિ જ્યાં હોય ત્યાં દંડથી અતિરિક્ત ઘટના યાવત્ કારણો અવશ્ય હોય છે. તેથી આ પરંપરાસંબંધથી દંડાદિમાં પણ ઉત્કર્ષની પ્રાપ્તિ થશે. એ રીતે સ્વ =જ્ઞાનાદિ અર્થાત્ ક્ષયોપશમભાવનું શ્રુતજ્ઞાન અને આદિથી સમ્યગ્દર્શન, તત્રયોજય અતિશયિત ચારિત્ર તે છઠ્ઠા ગુણસ્થાનકનું ભાવપરિણતિવાળું ચારિત્ર, અથવા સ્વ=ક્ષાયિકભાવનું જ્ઞાન, તત્રયોજય ચૌદમાં ગુણસ્થાનકનું શૈલેશી અવસ્થાનું પરમચારિત્ર, આ સંબંધથી શ્રુતજ્ઞાન અથવા કેવલજ્ઞાન હોય ત્યારે, ત્યાં મોક્ષનાં યાવત્ કારણો અવશ્ય હોય છે. માટે આ પરંપરાસંબંધથી જ્ઞાનાદિમાં પણ ઉત્કર્ષની પ્રાપ્તિ થશે. તેથી ચરમકપાલસંયોગ અને ચારિત્રાત્મક ક્રિયામાં સ્થિતપણે જેમ ઉત્કર્ષબતાવ્યો, તેમ દંડાદિમાં અને જ્ઞાનમાં પણ ઉત્કર્ષ ઘટે છે. તેનું નિરાકરણ સ્થિતપક્ષ કરે છે કે, સ્વતઃ તથાત્વનું વિશેષાર્થપણું છે. અર્થાત્ સકલકારણસમવધાનવ્યાપ્યસમવધાનકત્વરૂપ જે ઉત્કર્ષનું લક્ષણ છે, તે ચારિત્રમાં સ્વતઃ છે અને જ્ઞાનમાં પરત છે. તેથી જ્ઞાનમાં સ્વતઃ ઉત્કર્ષ પ્રાપ્ત થતું નથી અને પ્રસ્તુતમાં સ્વતઃ તેવા પ્રકારનો ઉત્કર્ષ ગ્રહણ કરવાનો છે અને તેવો સ્વતઃ ઉત્કર્ષ જ્ઞાનમાં નથી ચારિત્રમાં જ છે. કેમ કે સ્વતઃમાં સ્વતરૂં એ સમવધાનમાં કારણોતર અઘટિતત્વરૂપ ગ્રહણ કરવાનું છે. જ્ઞાનમાં જયારે સકલકારણસમવધાનવ્યાપ્યસમવધાનકત્વ લાવવું છે, ત્યારે સંબંધની કુક્ષિમાં મોક્ષમાર્ગના કારણભૂત એવા ચારિત્રને રાખવું પડે છે, માટે કારણોતરઘટિતવ્યાપ્યસમવધાનકત્વ જ્ઞાનમાં છે, તેથી પરતઃ તથાત્વ છે; જ્યારે ચારિત્રનું સ્વતઃ તથા છે.IIષ૯-૬oll
અવતરણિકા:- સથ નિશ્ચયવ્યવહાવિવશેષમુ વરૂપયરથતિવિતિ
અવતરણિકાર્ય - નિશ્ચય અને વ્યવહારનો વિષયવિશેષ કહેવાયો. હવે સ્વરૂપના પણ=નિશ્ચય-વ્યવહારના સ્વરૂપના પણ વિષયવિશેષનો અતિદેશ કરે છે
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, ગાથા-૫૮માં જ્ઞાન જ મુખ્ય છે' એમ સ્થાપન કરીને પ્રથમ વ્યવહારનયનો વિષય બતાવ્યો. તેની સામે ‘ક્રિયા જ સાધક છે' એ પ્રમાણે જે ક્રિયાનયનું કથન છે, તે નિશ્ચયનયનું વક્તવ્ય છે, તે બતાવ્યું. ત્યારપછી સ્થિતપક્ષે બંનેનું સમાધાન કર્યું. આમ છતાં સ્થિતપક્ષે ગાથા-પ૯ અને ૬૦માં જ્ઞાન અને ક્રિયાનું તુલ્યપણું ઉપદેશ કરીને ક્રિયાનું વિશેષ આવેદન કર્યું. તેનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, જ્ઞાન કરતાં ક્રિયામાં વિશેષતા છે એ રૂપ, નિશ્ચય અને વ્યવહારનો વિષયવિશેષ=વિષયભેદ, પૂર્વમાં બતાવ્યો. હવે પ્રસ્તુત ગાથા૬૧માં નિશ્ચય અને વ્યવહારના સ્વરૂપનો પણ અતિદેશ કરે છે. * આશય એ છે કે ગાથા-૫૯૬૦ પ્રમાણે વિષયવિશેષ હોવાને કારણે વ્યવહારનય કરતાં નિશ્ચયનય બલવાના
