________________
૨૯૮. . . . .
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ....
ગાથા - ૫૮ મહુડાના ફૂલો, ગોળ, દ્રાક્ષાદિ વગેરે પ્રત્યેકનું કાર્ય કરે છે અને મદિરાથી સમુદાયનું કાર્ય થાય છે, તે પ્રમાણે જ્ઞાન સ્વસાધ્ય નિર્જરા કરે છે અને ચારિત્ર સ્વસાધ્ય નિર્જરા કરે છે; જ્યારે સમુદિત એવા જ્ઞાન અને ક્રિયા કૃત્નકર્મક્ષયલક્ષણ મોક્ષરૂપ કાર્ય કરે છે. તેથી જ્ઞાન અને ક્રિયા પ્રત્યેકમાં દેશોપકારિતા અવિશિષ્ટ છે; એ પ્રમાણે પ્રતિભાસે છે, તેમ ઉપાધ્યાયજી મહારાજ કહે છે.
-: સ્થિતપક્ષના કથનનો સારાંશ :
‘ત્રાલં સ્થિતપક્ષ:'....
સ્થિતપક્ષે જે કહ્યું, તેનું સંક્ષિપ્ત કથન આ પ્રમાણે છે –
સૌ પ્રથમ સ્થિતપક્ષે કહ્યું કે, મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે અવિનાભાવિ અને અનંતરભાવિ એવા જ્ઞાન અને ચારિત્ર બંનેનું જ અવિશેષ હોવાથી તુલ્યપણું છે. ત્યારપછી સ્થિતપણે જ્ઞાનનયને શિક્ષા આપી. ત્યાર પછી ક્રિયાનને શિક્ષા આપી. ત્યારપછી ક્રિયાવાદી જ્ઞાનને અન્યથાસિદ્ધ કહે છે, તેને સ્થિતપક્ષે કહ્યું કે, “નાલિરિયહિંમોવો' આ વચનથી જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને મોક્ષ પ્રત્યે સમાન કારણ છે અને પારંપર પ્રસિદ્ધિથી પણ જ્ઞાન, ક્રિયા દ્વારા મોક્ષજનક છે. ત્યારપછી ક્રિયાનયવાદી કહે છે કે, ચારિત્ર, ચારિત્રાવણકર્મના ક્ષયથી થાય છે, જ્ઞાનથી નહિ; તેથી ચારિત્ર જ પ્રધાન છે. તેનો ઉત્તર સ્થિતપણે આપ્યો કે, પ્રવૃત્તિરૂપ ચારિત્રજનક ચિક્કષાનું જ્ઞાનાધીનપણું છે અને યોગનિરોધનું વિશિષ્ટઉપયોગસાધ્યપણું છે માટે જ્ઞાન પણ પ્રધાન છે.
આ રીતે સમુદિત એવા જ્ઞાન-ક્રિયા મોક્ષ પ્રત્યે કારણ છે તેમ સ્થાપન કર્યા પછી, સ્થિતપક્ષે વ્યવહારનયનું અવલંબન લઇને આત્માના પરિણામરૂપ જ્ઞાન-ક્રિયાને સ્વીકારીને મોક્ષની કારણતા બતાવી અને ઋજુસૂત્રનયનું અવલંબન લઈને જ્ઞાન-ક્રિયા ઉપશ્લિષ્ટ સ્વભાવવાળી શૈલેશીની ચરમક્ષણને મોક્ષના કારણરૂપે બતાવી.
ત્યારપછી પૂર્વપક્ષીએ કહ્યું કે, પ્રત્યેક એવા જ્ઞાન અને ક્રિયામાં મુક્તિજનનશક્તિનો અભાવ હોવાથી, સમુદાયમાં પણ મુક્તિજનન કેવી રીતે ઘટશે? તેનો ઉત્તર આપ્યો કે, પ્રત્યેક એવા દેશોપકારિતાના સમુદાયનું સર્વોપકારકપણું છે.
ત્યારપછી પૂર્વપક્ષીએ કહ્યું કે, દેશપકારિતા શું છે? અર્થાત ત્રણ વિકલ્પો બતાવીને કહ્યું કે તેનાથી દેશોપકારિતા ઘટી શકતી નથી અને ચોથો વિકલ્પ દુર્વચ છે, તેથી દેશોપકારિતા કોઇ પદાર્થ નથી કે જેનાથી પ્રત્યેક એવા દેશોપકારી જ્ઞાન-ક્રિયાનું સર્વોપકારકપણું અર્થાત્ મોક્ષપ્રાપ્તિ પ્રત્યે સાધનપણું ઘટી શકે. તે પૂર્વપક્ષીના કથન સામે દેશોપકારિતા પદાર્થ શું છે તે ગ્રંથકારે બતાવ્યું, અને તેના દ્વારા પ્રસ્તુતમાં કૃત્નકર્મક્ષયલક્ષણ મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે, જ્ઞાન અને ચારિત્ર બંનેમાં સ્વસાધ્ય નિર્જરારૂપ દશકર્મક્ષયજનકપણું છે, અર્થાત્ તદવયવજનકરૂપ દેશોપકારિતા જ્ઞાન અને ચારિત્ર બંનેમાં સમાન છે અને પ્રત્યેક એવા દેશોપકારીના સમુદાયનું સર્વોપકારકપણું છે; તે સિદ્ધ કર્યું. તેથી મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રતિ જ્ઞાન અને ચારિત્ર બંને તુલ્ય સમાન કારણ છે, એ પ્રમાણે સ્થિતપણે રજૂઆત કરી.પિતા
અવતરણિકા - પર્વ જ્ઞાનથિયોસ્તીત્વમુપતિશ્ય વિશેષમાવેતિ
