________________
૨૬. . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
.ગાથા -૫૮ કાર્યાભાવવસ્વરૂપ છે. તેથી દંડાદિમાં દેશોપકારિતા છે, પરંતુ તંતુમાં જે ઘટરૂપ કાર્યાભાવવત્ત્વ છે, તે સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત નથી. કેમ કે તંતુને દંડાદિ ઘટની સામગ્રી મળે તો પણ ઘટરૂપ કાર્ય થાય નહિ. તેથી ઘટરૂપ કાર્યની દેશોપકારિતા, તંતુ વગેરેમાં નથી. યદ્યપિ કાર્યાભાવ સમવાયસંબંધથી તેના ઉપાદાનમાં હોય છે, તો પણ
સ્વજનકતાસંબંધથી દંડાદિ કારણોમાં પણ કાર્યભાવ હોય છે. તેથી ત્યાં સહકારીર્વકલ્યપ્રયુક્ત-કાર્યાભાવવસ્વરૂપ દેશોપકારિતા કહેલી છે.
(૨) તલના પ્રત્યેક દાણામાં સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ કાર્ય છે અર્થાત સૂક્ષ્મ તેલ વિદ્યમાન છે, છતાં સહકારીર્વકલ્યપ્રયુક્ત મહત્ત્વસ્વરૂપ કાર્યાભાવવસ્વરૂપ તે દેશોપકારિતા છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, આ બીજા પ્રકારની કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ દેશોપકારિતા તલના પ્રત્યેક દાણામાં હોય છે, જેમ પ્રત્યેક તલમાં અંશથી તેલ હોય છે અને તલના સમુદાયમાં તે તેલરૂપ કાર્ય અતિશયિત હોય છે. વળી આ બીજા પ્રકારની દેશોપકારિતા સર્વથા-કાર્યાભાવવસ્વરૂપ નથી, પરંતુ સૂક્ષ્મ કાર્ય ઉપધાનરૂપ હોવા છતાં, મહત્ત્વરૂપ કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ છે. અર્થાત્ સૂક્ષ્મ રીતે તેલરૂપ કાર્ય પ્રત્યેક તલમાં વિદ્યમાન છે, અને તેનું કાર્યમહત્ત્વ કારણમહત્ત્વને આધીન છે; અર્થાત્ ઘણા તલના સમુદાયમાંથી ઘણું તેલ નીકળે છે, તેથી પ્રત્યેક તલના દાણામાં સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ દેશોપકારિતા છે, તે સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-મહત્ત્વસ્વરૂપ-કાર્યાભાવવસ્વરૂપ દેશોપકારિતા
(૩) મદના અવયવો મહુડાના ફૂલો, ગોળ-દ્રાક્ષાદિ, પાણીમાં અવયવજનકરૂપ કાર્ય છે. અર્થાત્ પ્રત્યેક અવયવનું કાર્ય ત્યાં દેખાય છે, છતાં સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-સમુદાયરૂપ-કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ તે દેશોપકારિતા છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, આ ત્રીજા પ્રકારની કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ-દેશોપકારિતા તદ્અવયવજનકત્વરૂપ હોવા છતાં, સમુદાયસ્વરૂપ-કાર્યાભાવવસ્વરૂપ છે. જેમ મહુડાના ફૂલો ચિત્તભ્રામક શક્તિના કારણભૂત છે, ઘાણિ અર્થાત્ તૃપ્તિજનક શક્તિ ગોળ દ્રાક્ષાદિમાં છે અને વિસ્તૃષ્ણાકરણશક્તિ અર્થાત્ તૃષા રહિત કરવાની શક્તિ પાણીમાં છે. તે દરેક અંગ પોતપોતાના સ્વતંત્ર કાર્યને પૃથરૂપે પેદા કરે છે અને બધા ભેગા વર્તે છે ત્યારે, તે તે અવયવથી જન્ય સમૂહાત્મક કાર્ય પેદા થાય છે. તેથી મદના પ્રત્યેક અંગમાં તદવયવજનકરૂપ દેશોપકારિતા છે, તે સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-સમુદાયસ્વરૂપ-કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ દેશોપકારિતા છે.
ટીકા-પર્તન તીસ્તાન તૈત્પાદ્યત્વેના સ્વીકારત્ કૃતિવંદનાત્કાલિમપથ પટવતિ ઈન્તિઃ कार्यमात्रतायां द्रष्टव्यो, न तु प्रत्येकाऽजनककारणकार्यतायां, उक्तभाषाविरोधप्रसङ्गादित्यवधेयम्।
તેન' નો અન્વય “રૂતિ વધેયમ્' ની સાથે છે.
ટીકાર્થ:- આનાથી, અર્થાત્ પૂર્વમાં સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-કાર્યભાવવત્ત્વરૂપ દેશોપકારિતા સર્વત્ર કહે છે અને તેનું જ વિશેષ રીતે ત્રણ પ્રકારનું કથન કર્યું. આનાથી, આ પ્રમાણે જાણવું. અને તે જ બતાવે છે
