________________
ગાથા - ૫૮ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા . . . . .
૨૯૫ અન્નક્ષ'- અલક્ષણીય એવી ઘટની સૂક્ષ્મતામાં અભિવ્યક્તિ વચનનો વિરોધ આવશે અને અતિપ્રસંગ આવશે, તેમ કહ્યું. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, અલક્ષણીય એવો સૂક્ષ્મ ઘટ છે તેમ કહો છો અને દંડાદિથી અભિવ્યજયમાન કહો છો, એ કથન પરસ્પર વિરુદ્ધ છે; કેમ કે અભિવ્યજયમાન એટલે લક્ષણીય, પણ નહિ કે અલક્ષણીય કહી શકાય. અને જો દંડાદિ વડે અલક્ષણીય સૂક્ષ્મ ઘટ અભિવ્યક્ત થાય છે તેમ સ્વીકારી લઇએ, તો પણ દંડાદિ વડે અલક્ષણીય સૂક્ષ્મ પટાદિ કાર્યો અભિવ્યક્ત થાય તેમ માનવાનો અતિપ્રસંગ આવે, કેમ કે જેમ પટાદિ ત્યાં દેખાતા નથી તેમ ઘટાદિ પણ ત્યાં દેખાતા નથી. છતાં દંડાદિ વડે અલક્ષણીય સૂમ ઘટ અભિવ્યક્ત થાય છે તેમ કહો, તો દંડાદિ વડે અલક્ષણીય સૂક્ષ્મ પટાદિ કાર્યો પણ અભિવ્યક્ત થાય, એમ કહેવામાં કોઇ નિષેધ થઈ શકે નહીં. માટે દંડાદિથી સૂક્ષ્મ ઘટ અભિવ્યક્ત થતો નથી. તે રીતે પ્રસ્તુતમાં જ્ઞાન-ક્રિયા પ્રત્યેકમાં સૂક્ષ્મકાર્યઅભિવ્યંજકત્વરૂપ દેશોપકારિતા માની શકાય નહિ.
વળી ત્રીજા વિકલ્પમાં સામગ્રીનું એકદેશપણું તત્ત્વનત્વમાં પર્યવસાન પામે છે તેમ કહ્યું. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, જ્ઞાન અને ક્રિયા ઉભય મોક્ષના જનક છે, પરંતુ બંને જયારે સાથે વિદ્યમાન હોય ત્યારે મોક્ષની સામગ્રી બને છે. કેમ કે તે બંને જયારે સાથે હોય ત્યારે બંનેમાં સામગ્રી એકદેશત્વ છે, તેથી તે સામગ્રીનું એકદેશત્વ મોક્ષજનકત્વમાં જ પર્યવસાન પામે છે. પરંતુ જ્ઞાન-ક્રિયા જયારે પ્રત્યેક હોય, ત્યારે પ્રત્યેકમાં સામગ્રી એકદેશત્વ નથી, કેમ કે મોક્ષરૂપ કાર્યનું જનકત્વ ત્યાં વર્તતું નથી. જેમ સ્કંધનો એક દેશ સ્કંધની સાથે વર્તતા પરમાણુને કહેવામાં આવે છે, પરંતુ સ્કંધથી પૃથભૂત એવા પરમાણુને સ્કંધનો દેશ કહેવાતો નથી; તેમ એકલો દંડ હોય તો તે ઘટજનન કોઈ વ્યાપારવાળો નથી, પરંતુ ઘટની બધી સામગ્રી ભેગી થાય ત્યારે જ દંડમાં સામગ્રી એકદેશત્વ હોય છે, અને તે વખતે દંડમાં પણ ઘટજનકત્વનો ભાવ ઘટજનનને અનુકૂલ વર્તતો હોય છે. આનાથી એ ફલિત થયું છે, જયારે - જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને સાથે વિદ્યમાન છે, ત્યારે તેમાં સામગ્રી એકદેશત્વ છે અને તે મોક્ષજનકત્વમાં પર્યવસાન પામે છે અને એકલું જ્ઞાન કે એકલી ક્રિયા હોય તેમાં સામગ્રી એકદેશત્વ નથી, માટે ત્યાં દેશોપકારિતા ઘટી શકે નહિ. - આ રીતે આ ત્રણ પ્રકારની દેશોપકારિતા સંગત નથી, એમ પૂર્વપક્ષીએ સ્થાપન કર્યું, તેનું નિરાકરણ કરતાં “ર' થી ત્રણ પ્રકારની દેશોપકારિતા કઈ રીતે સંગત છે, તે બતાવતાં ગ્રંથકાર કહે છે- અહીં સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ દેશોપકારિતા કહી. તે ત્રણ પ્રકારની છે. (૧) સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-સર્વથા-કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ દેશોપકારિતા (૨) સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ દેશોપકારિતા, તે સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ હોવા છતાં, સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-મહત્વસ્વરૂપકાર્યાભાવવસ્વરૂપ છે. (૩) તદવયવજનકરૂપ દેશીપકારિતા, તે તદવયવજનકરૂપ હોવા છતાં સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-સમુદાયસ્વરૂપઆ કાર્યાભાવવસ્વરૂપ છે.
(૧) દંડમાં સહકારી-વૈકલ્ય-પ્રયુક્ત કાર્યાભાવવસ્વરૂપ દેશોપકારિતા છે, એ સર્વથા-કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ છે. એ જ રીતે ચક્ર, કુલાલ વગેરે તથા પટની સામગ્રી તંતુ, વણકર વગેરે પ્રત્યેકમાં, સર્વથા-કાર્યાભાવવત્ત્વરૂપ દેશોપકારિતા છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, ઘટની સામગ્રીભૂત દંડાદિમાં જે કાર્યાભાવવત્ત્વ છે, તે સહકારીર્વકલ્યપ્રયુક્ત
