________________
૨૯૪ અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ,
ગાથા - ૫૮ મનક્ષય' - અલક્ષણીય એવી તસૂક્ષ્મતામાં અર્થાત્ ઘટની સૂક્ષ્મતામાં, અભિવ્યક્તિ વચનનો વિરોધ આવશે અને અતિપ્રસંગ આવશે. ‘તૃતીયે તુ' – વળી ત્રીજી દેશોપકારિતા જે સામગ્રી એકદેશત્વરૂપ છે તે વિકલ્પમાં સામગ્રીનું એકદેશપણું પણ તનકત્વમાં પર્યવસાન પામતું પ્રત્યેક નથી. ‘રૂતરત્ત' - વળી આ ત્રણ વિકલ્પોથી ઇતર કોઇ વિકલ્પ દુર્વચ છે. આ પ્રમાણે નથી પૂર્વપક્ષીએ જે કહ્યું, તેનો ઉત્તર ગ્રંથકાર આપે છે કે, તારી વાત બરાબર નથી. તેમાં હેતુ કહે છે“હારિ' - સહકારીવૈકલ્યપ્રયુક્ત-કાર્યાભાવવત્ત્વસ્વરૂપ જ સાર્વત્રિક-દેશોપકારિતાનું પ્રત્યેકમાં અભિધિત્સિત્પણું છે, અર્થાત્ પ્રત્યેક કાર્યના પ્રત્યેક કારણમાં આવી દેશોપકારિતા કથિત છે; માટે પૂર્વપક્ષીની વાત બરોબર નથી. એ પ્રમાણે અન્યવ છે. “#ચિત્ત' - વળી ક્યારેક પ્રત્યેક એવા તિલાદિમાં તિલાદિ પ્રતિ સૂક્ષ્મતદુપધાનરૂપ દેશોપકારિતા છે, કેમ કે તેના કાર્યમહત્ત્વનું કારણ મહત્ત્વને આધીનપણું છે. ‘ચિત્ત' - વળી ક્યારેક ભ્રમિ-પ્રાણિ આદિ અતિશયિત સમૂહરૂપ મદકાર્ય પ્રતિ ગુડ, દ્રાક્ષ અને ઇલુરસાદિમાં તદવયવજનકરૂપ તે-દેશોપકારિતા, છે. તવું' - તે કહ્યું છે - મિયા' - જે પ્રકારે ભ્રમિ, ધ્રાણિ અને વિસ્તૃષ્ણાદિ પ્રત્યેક પણ મદના અંગોમાં છે, તેમ જો (પૃથ્વી આદિ) ભૂતોમાં ચેતના હોય, તો જ એના સમુદાયમાં ચેતના હોઈ શકે. આ વિશેષાવશ્યક સાક્ષીગાથાના પૂર્વાદ્ધનું જ ફક્ત પ્રસ્તુતમાં પ્રયોજન છે. ઉત્તરાદ્ધ તો ત્યાં નાસ્તિકમતના નિરાકરણ માટે, પાંચ ભૂતથી અતિરિક્ત આત્મા છે, તે સિદ્ધ કરવા માટે છે. તેમાં ‘મિનિ ' દષ્ટાંત તરીકે કહેલ છે.
ભાવાર્થ - “નનુ વયે શોપરિતા?' આ દેશોપકારિતા શું છે? એમ કહીને પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે, દેશોપકારિતા જે ત્રણ વિકલ્પોથી બતાવી તે ત્રણે વિકલ્પોથી ઘટતી નથી અને ચોથો કોઇ વિકલ્પ નથી. માટે દેશોપકારિતાના સમુદાયનું સર્વોપકારકપણું છે અને તેના દ્વારા પ્રત્યેક એવા જ્ઞાન-ક્રિયામાં દેશોપકારિતા હોવાથી, તેના સમુદાયમાં સર્વોપકારકપણું અર્થાત્ મોક્ષરૂપ કાર્ય કરવાપણું છે, તે ઘટી શકતું નથી. તેમાં પૂર્વપક્ષી પ્રથમ સૂક્ષ્મકાર્યજનકતારૂપ દેશોપકારિતા છે તે સંગત નથી, તે બતાવે છે; અને કહે છે કે, સૂક્ષ્મકાર્યજનકતારૂપ દેશોપકારિતા સ્વીકારીએ તો, પ્રત્યેક એવા દંડ-ચક્રાદિથી પણ સૂક્ષ્મ ઘટ પેદા થાય છે તેમ માનવું પડે, જે સંગત નથી. તેથી પ્રત્યેક એવા દંડ-ચક્રાદિમાં સૂક્ષ્મકાર્યજનકતારૂપ દેશોપકારિતા નથી, તેમ પ્રસ્તુતમાં જ્ઞાન-ક્રિયા પ્રત્યેકમાં સૂક્ષ્મકાર્યજનકત્વરૂપ દેશોપકારિતા માની શકાય નહિ.
બીજો વિકલ્પ તદભિવ્યંજકતારૂપ છે–સૂક્ષ્મકાર્ય-અભિવ્યંજકતારૂપ છે, અને તે પણ બરાબર નથી. તે બતાવતાં કહે છે કે, જે ઘટાદિ કાર્યો હજુ પ્રગટ થયાં નથી તેને પ્રત્યેક એવા દંડાદિ અભિવ્યક્ત કરે છે, તેમ કહી શકાય નહિ. કેમ કે વસ્તુ વિદ્યમાન હોય તેને જ્ઞાનજનનયોગ્ય બતાવવું તે અભિવ્યંજક પદાર્થ છે, જેમ વિદ્યમાન ઘટને પ્રદીપ અભિવ્યક્ત કરે છે; પરંતુ જે ઘટ હજુ પ્રગટ થયો નથી તેવા ઘટને, દંડ-ચકાદિમાંથી કોઇ એક, તેનો સૂક્ષ્મ અભિવ્યંજક છે, તેમ સ્વીકારી શકાય નહિ. અને તે જ બતાવે છે કે, દંડાદિ પ્રત્યેક દ્વારા અભિવ્યક્ત થતો સૂક્ષ્મ ઘટ અમે ક્યાંય જોયો નથી.
