________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૫૮
૨૯૨. કરવાનું નથી; પરંતુ એક ક્ષણના જ્ઞાનમાં નીલપીતાદિ નાના જ્ઞેયાકારોનો એકત્ર સમાવેશ છે, અર્થાત્ વર્તમાન ક્ષણની જ્ઞાનપરિણતિમાં સમાવેશ છે, તેનું ગ્રહણ કરવાનું છે, જે ચિત્રરંગવાળા પટના જ્ઞાનમાં થાય છે.
ઉત્થાન :- આ રીતે સ્થિતપક્ષે જ્ઞાન-ક્રિયારૂપ સમુદાયને મોક્ષના કારણ તરીકે સ્થાપન કર્યું. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે ફક્ત જ્ઞાન કે ફક્ત ક્રિયા મોક્ષનું કારણ નથી. ત્યાં ‘નનુ’થી શંકા કરતાં કહે છે
ટીકા :- નનુ જ્ઞાનયિયો: પ્રત્યેક મુખિનશવત્વમાવાસમુવાયેઽપ થં તખ્ખનનમ્? ૩ =- [ વિ. મા. ૧૧૬૨ ]
१ पत्तेयमभावाउ णिव्वाणं समुदियासु वि ण जुत्तं । नाणकिरियासु वोत्तुं सिकतासमुदायतेल्लं व ॥ त्ति चेत् ?
મૈવ, પ્રત્યે વેશોપારિળ: સમુવાવસ્ય સર્વોપારીવાતા ૐ ચ- [ વિ. મા. ૧૬૪] २वीसुं ण सव्वह च्चिय सिकयातेल्लं व साहणाभावो । देसोवगारिया जा सा समवायंमि संपुण्णा ॥ ति ।
ટીકાર્ય :- ‘નનુ’થી પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, પ્રત્યેક એવા જ્ઞાન-ક્રિયામાં મુક્તિજનક શક્તિનો અભાવ હોવાથી સમુદાયમાં પણ કેવી રીતે તજ્જનન=મુક્તિજનન થઇ શકે? અર્થાત્ ન થઇ શકે.
‘ઉર્જા વ’થી તેમાં વિશેષાવશ્યકની સાક્ષી આપે છે
‘પત્તેય’ – પ્રત્યેકમાં અર્થાત્ પ્રત્યેક એવા જ્ઞાન-ક્રિયામાં અભાવ હોવાથી, સમુદિત એવા જ્ઞાન-ક્રિયામાં પણ નિર્વાણ યુક્ત નથી, સિક્તાસમુદાયમાં તેલની જેમ.
ભાવાર્થ :- જેમ પ્રત્યેક રેતીના કણમાં તેલ નથી, તો રેતીના સમુદાયમાં તેલ હોતું નથી, તેમ પ્રત્યેક એવા જ્ઞાન અને ક્રિયામાં મુક્તિજનનશક્તિનો અભાવ છે, તો તેના સમુદાયમાં કેવી રીતે મુક્તિજનનશક્તિ હોઇ શકે? અર્થાત્ ન હોઇ શકે. એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષીનો કહેવાનો ભાવ છે.
ટીકાર્ય :- ‘મૈવ' – મૈવથી ગ્રંથકાર કહે છે કે તે પ્રમાણે ન કહેવું. તેમાં હેતુ કહે છે‘પ્રત્યે’ – પ્રત્યેક એવા દેશોપકારીના સમુદાયનું સર્વઉપકારકપણું છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રત્યેક દંડ, ચક્ર, ચીવર, કુલાલ વગેરે દેશોપકારી છે અને તેનો સમુદાય સર્વોપકાર કરે છે અર્થાત્ ઘટરૂપ કાર્ય કરે છે. તે પ્રમાણે પ્રત્યેક એવા જ્ઞાન-ક્રિયામાં દેશોપકારિતા છે, તેથી તેનો સમુદાય સર્વોપકાર કરે છે, અર્થાત્ મોક્ષરૂપ કાર્ય કરે છે.
१. प्रत्येकमभावान्निर्वाणं समुदितयोरपि न युक्तम् । ज्ञानक्रिययोर्वक्तुं सिकतासमुदायतैलमिव ।।
२. विष्वक् न सर्वथैव सिकतातैलमिव साधनाभावः । देशोपकारिता या सा समवाये संपूर्णा ॥
