________________
ગાથા - ૫૮
ટીકાર્ય :- ‘૩ń ચ’ - અને કહ્યું છે
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૯૩
‘વીશું ’ – સિક્તાતેલની જેમ પ્રત્યેક એવા જ્ઞાન-ક્રિયામાં સર્વથા જ સાધનઅભાવ=કારણનો અભાવ, નથી. (જ્ઞાન-ક્રિયા પ્રત્યેકમાં) જે દેશોપકારિતા છે, તે સમવાયમાં સંપૂર્ણ છે.
ર પ્રસ્તુતમાં સિક્તાતેલની જેમ, એ દૃષ્ટાંત વ્યતિરેક દૃષ્ટાંત સમજવું. અર્થાત્ સિક્તાકણોમાં જેમ સર્વથા તેલનો અભાવ છે, તેમ જ્ઞાન અને ક્રિયામાં મોક્ષસાધનતાનો સર્વથા અભાવ નથી; પરંતુ પૃથક્ એવા જ્ઞાન અને ક્રિયામાં દેશોપકારિતા છે. તેથી બેના સમુદાયથી મોક્ષરૂપ કાર્ય થાય છે.
2&st :- ननु केयं देशोपकारिता? किं सूक्ष्मकार्यजनकता उत तदभिव्यञ्जकता आहोस्वित् सामग्र्येकदेशत्वं ? नाद्यः, दण्डचक्रादेरपि प्रत्येकं सूक्ष्मघटजननप्रसङ्गात् । न द्वितीयो, अलब्धात्मलाभस्य तस्याऽभिव्यक्त्यसंभवात्, सति वस्तुनि ज्ञानजननयोग्यं ह्यभिव्यञ्जकमुच्यते प्रदीपादिवदिति। न च दण्डादिना प्रत्येकमभिव्यज्यमानमपि सूक्ष्मं घटमीक्षामहे । अलक्षणीयतत्सूक्ष्मतायां चाभिव्यक्तिवचोविरोधोऽतिप्रसङ्गश्च। तृतीये तु सामग्र्येकदेशत्वमपि तज्जनकत्वपर्यवसन्नं न प्रत्येकमितरत्तु दुर्वचमिति चेत् ? न, सहकारिवैकल्यप्रयुक्तकार्याभाववत्त्वरूपाया एव देशोपकारितायाः सार्वत्रिक्याः प्रत्येकमभिधित्सितत्वात्, क्वचित्तु तिलादिषु प्रत्येकं तैलादिकं प्रति देशोपकारिता सूक्ष्मतदुपधानरूपा तत् कार्यमहत्त्वस्य कारणमहत्त्वाधीनत्वात्, क्वचित्तु भ्रमिघ्राण्याद्यतिशयितसमूहरूपमदकार्यं प्रति गुडद्राक्षेक्षुरसादिषु तदवयवजनकत्वरूपा सा, तदुक्तं- "१ भमिघणिवितण्हयाई पत्तेयं पि हु जहा मयंगेसु”
**?
ત્તા
ટીકાર્ય :- ‘નનુ’થી પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, આ દેશોપકારિતા શું છે? (અર્થાત્ દેશોપકારતા કોઇ પદાર્થરૂપ નથી.) (૧) શું સૂક્ષ્મકાર્યજનકતા છે? (૨) અથવા શું તદભિવ્યંજકતા છે? (૩) અથવા શું સામગ્રીએકદેશપણું છે?
· આ ત્રણ વિકલ્પોમાંથી આદ્યપક્ષ અર્થાત્ સૂક્ષ્મકાર્યજનકતારૂપ દેશોપકારિતા માની શકાય તેમ નથી, કેમ કે તેમ માનવામાં પ્રત્યેક એવા દંડ-ચક્રાદિનું પણ સૂક્ષ્મ-ઘટ-જનનનો પ્રસંગ આવે છે.
બીજો પક્ષ અર્થાત્ તદભવ્યંજકતારૂપ દેશોપકારિતા પણ માની શકાય તેમ નથી, કેમ કે અલબ્ધ આત્મસ્વરૂપવાળા તેની અર્થાત્ ઘટની અભિવ્યક્તિનો અસંભવ છે. અર્થાત્ જ્યાં સુધી ઘટાદિ કાર્યે પોતાનું સ્વરૂપ પ્રાપ્ત કર્યું નથી, ત્યાં સુધી દંડાદિ તે ઘટાદિની અભિવ્યક્તિ કઇ રીતે કરી શકે?
જે કારણથી વસ્તુ હોતે છતે જ્ઞાનજનનયોગ્ય અભિવ્યંજક કહેવાય છે, પ્રદીપ્તની જેમ, અને પ્રત્યેક એવા દંડાદિથી અભિવ્યજ્યમાન અર્થાત્ અભિવ્યક્ત થતો એવો સૂક્ષ્મ ઘડો અમે જોતા નથી.
ઉત્થાન :- અહીં કોઇ શંકા કરે કે, દંડાદિથી સૂક્ષ્મ ઘટ અભિવ્યક્ત થાય છે, પરંતુ તે સૂક્ષ્મતા અલક્ષણીય છે. તેથી કહે છે
१. भमिघणिवितण्हयाई पत्तेयं पि हु जहा मयंगेसु । तह जइ भूएसु भवे चेया तो समुदये होना ।। (वि.भा. १६५३) भ्रमिघ्राणिवितृष्णादयः प्रत्येकमपि खलु यथा मदङ्गेषु । तथा यदि भूतेषु भवेच्चेतना ततः समुदये भवेत् ॥
A 21
