________________
ગાથા - ૫૮
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૯૧
ચારિત્રના પરિણામને ગ્રહણ કરીને, તે ઉભયથી મોક્ષરૂપ કાર્ય પેદા થયું છે, તેમ માનવાનો અતિપ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય છે. કેમ કે જેમ કેવલજ્ઞાનની ક્ષણપરંપરા અને ચારિત્રની ક્ષણપરંપરા ઋજુસૂત્રનય સ્વીકારે છે, તેમ તે બેના આધારરૂપ કોઇ એક દ્રવ્યને તે સ્વીકારતો નથી. તેથી અન્ય જીવની જ્ઞાનક્ષણ અને અન્ય જીવની ચારિત્રક્ષણને ગ્રહણ કરીને, મોક્ષજનક માનવાનો અતિપ્રસંગ ઋજુસૂત્રનયને પ્રાપ્ત થાય. તેના નિવારણ માટે ગ્રંથકાર કહે છે કે, તત્ક્ષણપરિણત આત્માના તદ્વેતુપણાથી અર્થાત્ મોક્ષહેતુપણાથી સ્યાદ્વાદનો પ્રવેશ થાય છે અને તેથી અતિપ્રસંગ નથી.
તાત્પર્ય એ છે કે, ચરમક્ષણપરિણત આત્મા મોક્ષનો હેતુ છે અને તેથી સ્યાદ્વાદનો પ્રવેશ થાય છે, અર્થાત્ ઋજુસૂત્રનયે ચ૨મક્ષણને મોક્ષજનક સ્વીકારી અને તે ચરમક્ષણને જ્ઞાન અને ચારિત્રભાવથી ઉપશ્લિષ્ટ સ્વભાવવાળી સ્વીકારી, તેથી અતિપ્રસંગની પ્રાપ્તિ આવતી હતી, કેમ કે એકાંતવાદ ઉપર ચાલનાર ઋજુસૂત્રનય સર્વથા દ્રવ્યનો અપલાપ કરે છે, તેથી આધારભૂત દ્રવ્યોનો અસ્વીકાર થવાથી અતિપ્રસંગની પ્રાપ્તિ થઇ, પણ સ્યાદ્વાદીને તો જે ઋજુસૂત્રનય માન્ય છે તે એકાંતે માન્ય નથી, અને તેથી જ સ્યાદ્વાદને માન્ય ઋજુસૂત્રનય સમ્યગ્ ઋજુસૂત્રનય છે, અને તે સમ્યગ્ ઋજુંસૂત્રનય દ્રવ્યનો સ્વીકાર ગૌણરૂપે કરે છે; અને તેથી જ તે સમ્યગ્ ઋજુસૂત્રનય નિત્યત્વથી સંવલિત એવા અનિત્યત્વનો જ સ્વીકાર કરે છે. તેથી અનિત્યત્વના સ્વીકારની કુક્ષિમાં ગૌણરૂપે નિત્ય એવો આત્મા અર્થથી પ્રાપ્ત થાય છે. અને સમ્યગ્ ઋજુસૂત્રનયને સામે રાખીને કહ્યું કે, ચરમક્ષણપરિણત એવો આત્મા જે નિત્યરૂપ છે, તે જ મોક્ષ પ્રત્યે હેતુ છે. અને ચરમક્ષણપરિણત એવા આત્માને હેતુરૂપે સ્વીકારવાથી સ્યાદ્વાદનો અહીં પ્રવેશ થાય છે, કેમ કે જેમ ઋજુસૂત્રનય ક્ષણિકવાદને સ્વીકારે છે, તેમ ગૌણરૂપે આત્માને પણ સ્વીકારે છે. આ રીતે સ્યાદ્વાદના પ્રવેશથી અતિપ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે નહિ.
*
આનાથી એ ફલિત થયું કે, દરેક નયને એકાંતે સ્વમાન્યતા સ્વીકારવામાં જે દોષ પ્રાપ્ત થાય છે, તે સ્યાદ્વાદીને પ્રાપ્ત થતો નથી, કેમ કે સ્યાદ્વાદીને ગૌણરૂપે અન્ય નય પણ સ્વીકૃત છે. તેથી સ્યાદ્વાદી જ્યારે ઋજુસૂત્રનયથી વિચારતો હોય ત્યારે પણ, ગૌણરૂપે નિત્ય આત્માનો સ્વીકાર કરે છે. તેથી જ અતિપ્રસંગ પ્રાપ્ત થતો નથી.
ઉત્થાન :- અહીં શંકા થાય કે, જ્ઞાનચારિત્રભાવરૂપે પરસ્પર ઉપશ્લિષ્ટ સ્વભાવવાળી ચ૨મક્ષણ મોક્ષજનક છે, તેથી એ પ્રાપ્ત થયું કે ચ૨મક્ષણમાં જ્ઞાનનિરૂપિતત્વ અને ચારિત્રનિરૂપિતત્વ છે. માટે વિરુદ્ધ ધર્માધ્યાસને કારણે એક એવી તે ક્ષણના ભેદનો પ્રસંગ આવશે. તેથી કહે છે -
ટીકાર્ય :- ‘ન ચ’ જ્ઞાનનિરૂપિતત્વ અને ચારિત્રનિરૂપિતત્વરૂપ વિરુદ્ધ ધર્મના અધ્યાસને કારણે, એક એવી તે ક્ષણના ભેદનો પ્રસંગ આવશે એમ ન કહેવું, કેમ કે જ્ઞાનમાં નીલપીતાદિ નાના જ્ઞેયાકારોના એકત્ર સમાવેશની જેમ=એક કાલવર્તી જે જ્ઞાન છે, તેમાં એક ઠેકાણે નાના જ્ઞેયાકારોનો સમાવેશ થાય છે તેમ, અન્યત્ર પણ=ચરમક્ષણમાં પણ, યુગપ ્=એકીસાથે નાના ધર્મના સમાવેશનું અવિરુદ્ધપણું છે.
ભાવાર્થ :- ‘પત્ર જ્ઞાને’ અહીં એકત્ર એટલા માટે કહેલ છે કે, કોઇ જીવના જ્ઞાનમાં પ્રથમ નીલાકાર પછી પીતાકાર એ પ્રમાણે ક્રમશઃ નાના જ્ઞેયકારોનો બોધ થાય છે, તે ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાનની સંતતિ છે. તેને અહીં ઋણ
