________________
ગાથા-૫૮. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
..૨૮૯ નથી. અને એવું ન માનો તો દંડારિરૂપ દ્વારીનું પણ ચક્રભમ્યાદિરૂપ દ્વાર દ્વારા ઘટાદિરૂપ કાર્યમાં અન્યથાસિદ્ધિ માનવાનો પ્રસંગ આવશે. આમ કહીને સ્થિતપક્ષે એ સ્વીકાર કર્યો કે, ક્રિયા દ્વારા જ્ઞાન મોક્ષનું કારણ છે અને મોક્ષરૂપ કાર્યની પૂર્વેક્ષણમાં બંનેનું અસ્તિત્વ સમાન છે માટે મોક્ષ પ્રત્યે જ્ઞાન અને ક્રિયા બંનેની તુલ્ય કારણતા છે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં ક્રિયાનયે મોક્ષના કારણરૂપે ક્રિયાને સ્થાપન કરવા માટે, જ્ઞાનને મોક્ષ પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધ સ્થાપન કર્યું. તેનું નિરાકરણ કરીને સ્થિતપણે એ સ્થાપન કર્યું કે, મોક્ષ પ્રત્યે જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને સમાન કારણ છે અને ક્રિયા દ્વારા જ્ઞાન મોક્ષ પ્રત્યે કારણ છે. ત્યાં કોઈને શંકા થાય કે, ચારિત્રની પ્રાપ્તિ ચારિત્રાવરણના ક્ષયથી જ થાય છે, જ્ઞાનથી નહિ. તેનું નિરાકરણ કરવા માટે સ્થિતપક્ષ કહે છે
ટીકા - અથ વારિવં ચારિત્રાવરક્ષાદેવ, રજ્ઞાનાવિતિ વે? પૈવું, પ્રવૃત્તિરૂપવરિત્રનનકીર્ષાયા ज्ञानाधीनत्वात्, योगनिरोधस्यापि विशिष्टोपयोगसाध्यत्वाच्च।
ટીકાર્ય - અથ'થી પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, ચારિત્ર ચારિત્રાવરણના ક્ષયથી જ થાય છે, જ્ઞાનથી નહિ. તેનો ઉત્તર આપતાં સ્થિતપ કહે છે કે, એમ ન કહેવું, કેમ કે પ્રવૃત્તિરૂપ ચારિત્રજનક ચિકીર્ષાનું જ્ઞાનાધીનપણું છે.
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય કે, યોગનિરોધ તો જ્ઞાનાધીન નથી, માટે જ્ઞાન સર્વસંવરરૂપ ચારિત્ર દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે તેમ કહેવાશે નહિ. તેથી બીજો હેતુ કહે છે
ટીકાર્ય - જોનિરોધ યોગનિરોધનું પણ વિશિષ્ટ એવા (કેવલજ્ઞાનના) ઉપયોગથી સાધ્યપણું છે. (તેથી જ્ઞાન દ્વારા સર્વસંવરની પ્રાપ્તિ થાય છે.)
ભાવાર્થ - ક્રિયાનયને એ કહેવું છે કે, ચારિત્ર ચારિત્રાવણકર્મના ક્ષયથી થાય છે, જ્ઞાનથી નહિ. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, જ્ઞાન, ચારિત્ર દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે માટે જ્ઞાન પણ પ્રધાન છે, એ પ્રમાણે સ્થિતપક્ષની માન્યતા છે તે સંગત થતી નથી. તેનો ઉત્તર આપતાં સ્થિતપક્ષ કહે છે કે એમ ન કહેવું, અને તેમાં પ્રવૃત્તિરૂપ'થી હેતુ કહ્યો. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, જ્ઞાનને કારણે ચિકર્ષા પેદા થાય છે અને તે ચિકીષ પ્રવૃત્તિરૂપ ચારિત્રને પેદા કરે છે અને તેનાથી ચારિત્રાવણકર્મનો ક્ષયોપશમાદિ થાય છે, તેથી પરિણતિરૂપ ચારિત્ર પ્રાપ્ત થાય છે; માટે ચારિત્રનો ઇચ્છુક જ્ઞાનમાં પ્રવૃત્તિ કરે છે. માટે જ્ઞાન ચારિત્ર દ્વારા મોક્ષ પ્રત્યે કારણ છે, તે સંગત જ છે. - અહીં પ્રશ્ન થાય કે, યોગનિરોધ તો જ્ઞાનાધીન નથી, માટે જ્ઞાન સર્વસંવરરૂપ ચારિત્ર દ્વારા મોક્ષનું કારણ છે તેમ કહેવાશે નહિ. તેથી સ્થિતપક્ષ બીજો હેતુ કહે છે કે, યોગનિરોધ પણ કેવલજ્ઞાનના વિશિષ્ટ ઉપયોગથી સાધ્ય હોવાથી, જ્ઞાન દ્વારા સર્વસંવરની પ્રાપ્તિ થાય છે. - અહીં વિશેષ એ છે કે, તેરમાં ગુણસ્થાનકમાં કેવલજ્ઞાન પ્રગટે છે, પરંતુ કેવલજ્ઞાન પ્રગટ્યા પછી બધા કેવલીઓને તરત જયોગનિરોધની પ્રવૃત્તિ હોતી નથી, પણ આયુષ્યના અંતકાળમાં યોગનિરોધની પ્રવૃત્તિ કેવલીઓ કરે છે. તેથી પૂર્વના કેવલજ્ઞાનના ઉપયોગ કરતાં યોગનિરોધકાલમાં કેવલજ્ઞાનનો વિશિષ્ટ ઉપયોગ વર્તે છે, કે જે
