________________
૨૮. • •
ગાથા -- ૫૮
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા.. નથી, પરંતુ દંડના રૂપની જેમ અન્યથાસિદ્ધ છે. આ પ્રમાણે કહીને ક્રિયાનયે એ સ્થાપન કર્યું કે, ફળની પ્રાપ્તિ પ્રવૃત્તિથી જ છે. અહીં સ્થિતપક્ષ કહે છે કે એ પ્રમાણે ન કહેવું, કેમ કે જ્ઞાન અને ક્રિયાથી મોક્ષ છે એ પ્રમાણે શાસ્ત્રવચન છે. જો મોક્ષ ક્રિયાથી જ થતો હોત તો શાસ્ત્રવચન પણ તે જ પ્રકારે હોવું જોઈએ. પરંતુ“નાિિરયહિં મોલ્લો" એ શાસ્ત્રવચનથી જ સિદ્ધ થાય છે કે મોક્ષ પ્રત્યે બંનેની કારણતા છે.
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, જો મોક્ષ પ્રત્યે જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને કારણ છે અને બંને અનંતરભાવી છે, તો પછી જ્ઞાનને ક્રિયા દ્વારા મોક્ષજનક કેમ કહ્યું? સાક્ષાત્ જ્ઞાનને મોક્ષજનક કેમ ન કહ્યું? તેથી સ્થિતપક્ષ કહે છે કે
ટીકાર્ય - “પારંપર'.... એ વચન હોવાથી જ્ઞાનના ક્રિયારૂપ વ્યાપાર દ્વારા મોક્ષજનકતની કલ્પના છે. પરંપર... આવશ્યક નિર્યુક્તિ - ૧૧૬૬ શ્લોકનો અર્થ આ પ્રમાણે છેદર્શન-જ્ઞાન વડે કરીને ચારિત્રની પરંપરાએ સિદ્ધિ છે. જે પ્રકારે પરંપરાએ સિદ્ધિ થાય છે, તે પ્રકારે અન્ન-પાનના વિષયમાં (લોકમાં પ્રતીત છે.)
ભાવાર્થ - અહીં ચારિત્રની પારંપર પ્રસિદ્ધિ કહી તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ચારિત્રની પ્રાપ્તિ પ્રયત્નથી સીધી થતી નથી, પરંતુ દર્શન અને જ્ઞાનથી થાય છે. દર્શન-જ્ઞાનમાં પ્રયત્નપૂર્વક ચારિત્રમાં પ્રયત્ન કરવાથી ચારિત્રની પ્રાપ્તિ થાય છે. તેથી મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર ત્રણ મુખ્ય છે. અને આ પારંપર પ્રસિદ્ધિ જે પ્રકારે થાય છે તે પ્રકારે અન્ન-પાનના વિષયમાં લોકમાં પ્રતીત છે. એનો ભાવ એ છે કે, અન્નાર્થી, ભોજન માટે સ્થાલી, ઇંધન અને તંદુલાદિને ગ્રહણ કરે છે, પાનાર્થી દ્રાક્ષાદિને પણ ગ્રહણ કરે છે; તે પ્રમાણે અહીં દર્શન, જ્ઞાન અને ચારિત્ર ત્રણેની પ્રધાનતા છે. તેથી એ ફલિત થાય છે કે, જ્ઞાનથી ચારિત્ર દ્વારા મોક્ષની પ્રાપ્તિ થાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, સાક્ષાત્ ચારિત્રમાં યત્ન કરવાથી ચારિત્રની પ્રસિદ્ધિ નથી, કેમ કે અજ્ઞાની ક્રિયામાં પ્રવૃત્તિ કરે છે છતાં ચારિત્રની પ્રસિદ્ધિ નથી; પરંતુ જ્ઞાન-દર્શનથી નિયંત્રિત પ્રવૃત્તિ કરવાથી ચારિત્ર અવશ્ય પેદા થાય છે, તેથી પરંપરાએ પ્રસિદ્ધિ કહેલ છે. બાકી સામાન્યથી જોતાં તો પરંપરા ત્યારે કહેવાય કે, સિદ્ધિની પ્રાપ્તિ ચારિત્રથી છે અને ચારિત્રની પ્રાપ્તિ દર્શન-જ્ઞાનથી છે, તેથી સિદ્ધિની પ્રસિદ્ધિ પરંપરાએ દર્શન-શાનથી છે; છતાં ઉપરોક્ત વિશેષ દૃષ્ટિથી ચારિત્રની દર્શન-જ્ઞાન દ્વારા પરંપરાએ પ્રસિદ્ધિ કહેલ છે.
આનાથી સ્થિતપક્ષને એ કહેવું છે કે, આવશ્યકનિયુક્તિ ગાથા-૧૧૬૬ પ્રમાણે પણ મોક્ષ પ્રત્યે ક્રિયાની જેમ જ્ઞાન કારણ છે. જેમ ઘટ પ્રત્યે દંડ ભૂમિ દ્વારા કારણ છે, પરંતુ ઘટ પ્રત્યે જેમ દંડનું રૂપ અન્યથાસિદ્ધ છે, તેમ જ્ઞાન અન્યથાસિદ્ધ નથી. અને જ્ઞાન-ક્રિયા બંનેમાં અનંતરભાવિપણું પણ છે, તેથી કાર્યની પૂર્વેક્ષણમાં બંનેનું અસ્તિત્વ છે. અને જ્ઞાન પ્રથમ નિષ્પન્ન થાય છે અને કાર્યની પૂર્વેક્ષણ સુધી તે અસ્તિત્વ ધરાવે છે, અને તે જ્ઞાન દ્વારા જ ક્રિયારૂપ દ્વાર (વ્યાપાર) પેદા થાય છે અને તે ક્રિયારૂપ દ્વાર પણ મોક્ષરૂપ કાર્યની પૂર્વેક્ષણ સુધી અવશ્ય હોય છે. તેથી મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રતિ ફક્ત ક્રિયા કારણ છે અને જ્ઞાન અન્યથાસિદ્ધ છે, એમ જે ક્રિયાનય કહે છે, તે વાત ઉચિત નથી. અને પૂર્વમાં ક્રિયાનયે સ્થાપન કર્યું કે, ઘટમાં દંડના રૂપની જેમ જ્ઞાનનું મોક્ષ પ્રત્યે અન્યથાસિદ્ધપણું છે, તેના નિવારણ માટે ન થી કહે છે કે, દ્વાર દ્વારા દ્વારીનું=વ્યાપાર દ્વારા વ્યાપારીનું, અન્યથાસિદ્ધપણું
