________________
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
•
૨૮૬. . અધ્યાત્મમતપરીક્ષા ..
ગાથા - ૫૮ ' કાર્યમાં ક્રિયાના પૂર્વભાવિરૂપે પ્રાપ્ત થાય. પરંતુ સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, નિશ્ચયનય કહે છે તેવું નથી; પણ મોક્ષરૂપ કાર્યની પૂર્વેક્ષણમાં જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને વિદ્યમાન છે. તેથી ચૌદમાં ગુણસ્થાનકની ચરમસણમાં કેવલજ્ઞાન અને સર્વસંવરરૂપ ચારિત્ર બંને વિદ્યમાન છે, અને તેનાથી જ મોક્ષરૂપ કાર્ય થાય છે. તેથી અનંતરભાવિપણું જ્ઞાન અને ક્રિયા બંનેમાં સમાન છે. માટે મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે જ્ઞાન અને ક્રિયા બંને સમાન કારણ છે, ફક્ત ક્રિયા નહિ. અને તેની જ પુષ્ટિ કરવા માટે દિ' થી કહે છે
ટીકાર્ય - દિ' - જેમ જ્ઞાન વગર ફલ પેદા થતું નથી, તેમ પ્રવૃત્તિ વગર પણ ફળ પેદા થતું નથી. આ પ્રમાણે કહીને સ્થિતપક્ષે જ્ઞાનનયને એ બતાવ્યું કે, જેમ મોક્ષ પ્રત્યે જ્ઞાન અવિનાભાવી છે તેમ પ્રવૃત્તિ પણ અવિનાભાવી
ઉત્થાનઃ-Rવા'થી હવે જે કહે છે તેનાથી, મોક્ષ પ્રત્યે જેમ ક્રિયા અનંતરભાવી છે, તેમ જ્ઞાન પણ અનંતરભાવી છે; તે બતાવતાં કહે છે
નવા' - ભક્ષ્યભોગાદિ પ્રવૃત્તિકાલમાં કે શૈલેશી અવસ્થામાં જ્ઞાન નથી, એમ નહિ.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રવૃત્તિથી જ્યારે ફળ નિષ્પન્ન થાય છે ત્યારે ત્યાં જ્ઞાન પણ છે જ. તેથી કાર્ય પ્રત્યે બંનેનું અનંતરભાવીપણું છે જ.
ઉત્થાન :- સ્થિતપક્ષે આ રીતે જ્ઞાન અને ક્રિયાના વિષયમાં પોતાનું વક્તવ્ય કહ્યું. તેની સામે જ્ઞાનનય પ્રશ્ન કરે
ટીકા-‘પ્રવૃત્તિમાત્ર 7 નિપ્રનિતિ ચે? જ્ઞાનમંત્રિષિા તથા સંવાવિજ્ઞાનં નનનનિતિ રે? संवादिनी प्रवृत्तिरपि तथा।
ટીકાર્ય :- પ્રવૃત્તિમાત્ર ફલપ્રદ નથી. માટે મોક્ષ પ્રત્યે જ્ઞાન જ મુખ્ય છે, ક્રિયા નહિ. તેની સામે સ્થિતપક્ષ કહે છેજ્ઞાનમત્રપિ' – જ્ઞાનમાત્ર પણ તેવું નથી=ફલપ્રદ નથી. અર્થાત્ ફલ પ્રત્યે જ્ઞાન અને પ્રવૃત્તિની સમાનતા છે, પરંતુ જ્ઞાનની મુખ્યતા નથી. તેની સામે જ્ઞાનનય કહે છે
સંવવિજ્ઞાન' – સંવાદિજ્ઞાન ફલજનક છે. અર્થાત્ જ્ઞાનમાત્ર ભલે ફલજનક ન હોય, પરંતુ સંવાદિજ્ઞાન અવશ્ય ફલજનક છે. તેથી જ્ઞાન જ મુખ્ય છે, પરંતુ પ્રવૃત્તિ નહિ. સ્થિતપક્ષ તેનો જવાબ આપે છેસંવાવિની' - સંવાદિની પ્રવૃત્તિ પણ તેવી છે=ફળજનક છે. (તથી મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે બંનેની તુલ્યતા જ છે.)
2151:- स्यादेतत्-ज्ञानस्य प्रवृत्तावेव हेतुता, फलप्राप्तिस्तु प्रवृत्तेरेव। न च प्रवृत्तिकाले ज्ञानमयस्त्येवेति
