________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા ૫૮.
.૨૮૭
तस्य फलहेतुत्वमित्युक्तमेवेति वाच्यं, घटे दण्डरूपवत्तत्र तस्याऽन्यथासिद्धत्वादिति । मैवं,'नाणकिरियाहिं
मोक्खो' इति वचनात्,
२ पारंपरप्पसिद्धी दंसणनाणेहि होइ चरणस्स ।
पारंपरप्पसिद्धी जह होइ तहन्नपाणाणं ॥ [ आव. नि. ११६६]
इति वचनाच्च ज्ञानस्य क्रियाद्वारेण मोक्षजनकत्वकल्पनात् । न च द्वारेण द्वारिणोऽन्यथासिद्धिरस्ति, अन्यथा दंडादेरपि चक्रभ्रम्यादिना घटादावन्यथासिद्धिप्रसङ्गात् ।
ટીકાર્ય :- સ્થિતપક્ષ કહે છે કે, ક્રિયાવાદીના મતે આ પ્રમાણે થાય -
‘જ્ઞાનસ્વ’ – જ્ઞાનની પ્રવૃત્તિમાં જ હેતુતા છે, ફળપ્રાપ્તિ તો પ્રવૃત્તિથી જ છે.
અહીં પોતાની વાતની પુષ્ટિ કરવા માટે ક્રિયાનય કહે છે
‘ન ધ પ્રવૃત્તિાને’ - પ્રવૃત્તિકાલમાં જ્ઞાન પણ છે, એથી કરીને તેનું= જ્ઞાનનું, ફલહેતુપણું છે, (આ પ્રમાણે સ્થિતપક્ષ દ્વારા પહેલાં કહેવાયું છે.) એ પ્રમાણે ન કહેવું.
‘ઘંટે' – કેમ કે ઘટમાં દંડના રૂપની જેમ ત્યાં=ફળપ્રાપ્તિમાં, જ્ઞાનનું અન્યથાસિદ્ધપણું છે.
‘કૃતિ’- ક્રિયાનયના કથનની સમાપ્તિ સૂચક છે.
હવે ક્રિયાવાદીને સ્થિતપક્ષ કહે છે –
· ‘મૈવં’ – એ પ્રમાણે ન કહેવું, કેમ કે “નાિિરયાદિ મોસ્ક્વો'' એ પ્રમાણે વચન છે. અને ‘‘પારંપરસિદ્ધી • તન્નપાળાĪ'' એ વચન હોવાથી, જ્ઞાનની ક્રિયારૂપ દ્વારથી મોક્ષજનકપણાની કલ્પના છે.
અહીં ક્રિયાનય કહે છે કે, મોક્ષ પ્રત્યે ક્રિયા જ કારણ છે અને જ્ઞાન અન્યથાસિદ્ધ છે.
તેનો ઉત્તર આપતાં સ્થિતપક્ષ કહે છે
‘ન ચ દ્વારા' - વ્યાપાર દ્વારા વ્યાપારીની અન્યથાસિદ્ધિ થતી નથી. અન્યથા=વ્યાપાર દ્વારા વ્યાપારીની અન્યથાસિદ્ધિ છે એવું કહો તો, દંડાદિનો પણ ચક્રભ્રખ્યાદિ (વ્યાપાર) દ્વારા ઘટાદિમાં અન્યથાસિદ્ધિનો પ્રસંગ આવે છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે ક્રિયાવાદીને એ કહેવું છે કે, પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે જ્ઞાન હેતુ છે અને ફળ પ્રવૃત્તિથી પ્રાપ્ત થાય છે; તેથી મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે ક્રિયા જ હેતુ છે, જ્ઞાન તો પ્રવૃત્તિ પ્રત્યે હેતુ છે, મોક્ષ પ્રત્યે નહિ. અને તે જ વાતને પુષ્ટ કરવા માટે ક્રિયાનય સ્થિતપક્ષને કહે છે કે પ્રવૃત્તિકાળમાં પણ જ્ઞાન વિદ્યમાન છે એટલામાત્રથી મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે પ્રવૃત્તિની જેમ જ્ઞાન પણ કારણ છે તેમ સ્વીકારી શકાય નહિ; કેમ કે ઘટરૂપ કાર્ય કરતી વખતે દંડ વિદ્યમાન હોય છે તેમ દંડનું રૂપ પણ વિદ્યમાન હોય છે, પરંતુ દંડનું રૂપ ઘટ પ્રત્યે કારણ નથી, પરંતુ અન્યથાસિદ્ધ છે. તે જ રીતે મોક્ષરૂપ કાર્ય પ્રત્યે પ્રવૃત્તિ કારણ છે અને તે જ વખતે જ્ઞાન વિદ્યમાન છે, તો પણ જ્ઞાન મોક્ષ પ્રત્યે કારણ
१. नाणकिरियाहि मोक्खो तम्मयमावस्सयं जओ तेण । तव्वक्खाणरम्भो कारणओ कज्जसिद्धित्ति ॥ (वि. आ. भा. ३) ज्ञानक्रियाभ्यां मोक्षस्तन्मयमावश्यकं यतस्तेन । तद्व्याख्यानारम्भः कारणतः कार्यसिद्धिरिति ॥ २. पारंपर्य प्रसिद्धिर्दर्शनज्ञानाभ्यां भवति चरणस्य । पारम्यर्यसिद्धिर्यथा भवति तथाऽन्नपानयोः ।
