________________
૨૭૮ . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ..
ગાથા - ૫૮ ટીકાર્ય - “R વાર્થ' જેમ સગ્ન સંખ્યા પાંચસો સંખ્યાનો અંતર્ભાવ કરીને પ્રવર્તે છે, તેમ આ પણ નિશ્ચય =કેવલજ્ઞાનરૂપ કાર્ય જેનાથી થાય છે એ પણ નિશ્ચય, વ્યવહારને અંતર્ભાવ કર્યા વગર પ્રવર્તતો નથી, એમ ન કહેવું; કેમ કે અંતર્ભાવ ચાર પ્રકારના છે. (૧) સ્વસામગ્રીવ્યાપ્યસામગ્રીકત્વ, (૨) સ્વવિષયત્વવ્યાપ્યવિષયતાકત્વ, (૩) સ્વકાર્યતાવચ્છેદકવ્યાપ્યકાર્યતાવચ્છેદકકત્વ અને (૪) સ્વસ્વરૂપભેદમાત્ર-અતિરોહિત-એકત્વચાલિત્વ.
ટીકાર્ય -“નાથ' (અને) નિશ્ચયમાં અભૂતવ્યવહારનો આ=અંતર્ભાવ, સંભવતો નથી, પરંતુ શુદ્ધવ્યવહારનો (અંતર્ભાવ) સંભવે છે. આથી કરીને જ=અભૂતવ્યવહારનો અંતર્ભાવ સંભવતો નથી, પરંતુ શુદ્ધવ્યવહારનો સંભવે છે; આથી કરીને જ, કહે છે
મત વાદ' - થી ગાથાના ઉત્તરાદ્ધનું ઉત્થાન કરેલ છે.
ટીકાર્ય - “વફ' કોઈ ઠેકાણે = જ્ઞાન-ક્રિયાદિ સ્થળમાં બંનેનો પણ = જ્ઞાન અને ક્રિયાનો પણ, તુલ્યવત્ = સમાન જ ઉપયોગ છે.
સ્થ ... રેવ' સુધી મૂળગાથાનું પ્રતીક છે. દર ‘દયોરાનયોઃ '=પાઠ છે ત્યાં ‘યોપિ જ્ઞાજ્યિોરપિ' એ પ્રમાણે પાઠની સંભાવના છે, કેમ કે મૂળગાથામાં કોવિ' શબ્દ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે કેવલજ્ઞાનાદિરૂપ અર્થક્રિયા નિશ્ચયથી થાય છે એમ કહ્યું, તે ભાવલિંગરૂપ નિશ્ચય જાણવો. અહીં ભાવલિંગ શબ્દથી, કેવલજ્ઞાન પ્રત્યે કારણરૂપ એવો જીવનો જ્ઞાન અને ચારિત્રરૂપ અંતરંગે પરિણામ ગ્રહણ કરવાનો છે. અને તે પરિણામમાં શુદ્ધવ્યવહારને અભિમત જ્ઞાનનો પરિણામ અંતર્ભાવ પામે છે, પરંતુ અસદૂભૂતવ્યવહારનો નિશ્ચયમાં અંતર્ભાવ થતો નથી; કેમ કે અસદ્ભૂતવ્યવહાર દ્રવ્યલિંગને કેવલજ્ઞાનાદિરૂપ અર્થક્રિયાનું કારણ સ્વીકારે છે. અહીં અસભૂત એટલા માટે કહેલ છે કે, તે બાહ્યચેષ્ટાત્મક ક્રિયાને કેવલજ્ઞાનાદિરૂપ જીવની અંતરંગ પરિણતિના કારણરૂપે સ્વીકારે છે. વાસ્તવિક રીતે જીવની કેવલજ્ઞાનાદિરૂપ અંતરંગ પરિણતિ પ્રત્યે તેને અનુકૂળ એવું ભાવલિંગ છે તેને જ કારણ માની શકાય; પણ દ્રવ્યલિંગને કારણ માની શકાય નહિ. તેથી જીવથી પૃથભૂત એવા દ્રવ્યલિંગને કારણરૂપે સ્વીકારવું તે અસદ્દભૂત પદાર્થનું કથન છે. વળી આ દ્રવ્યલિંગ વગર ફક્ત ભાવલિંગથી કેવલજ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ થાય છે, તેથી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ નિશ્ચયથી જ થાય છે એમ કહ્યું છે, અને ભાવલિંગરૂપ નિશ્ચયની કુક્ષિમાં પ્રવિષ્ટ એવા જ્ઞાન-ક્રિયારૂપ અંશોને ગ્રહણ કરીને કહ્યું કે, શુદ્ધવ્યવહારનો અંતર્ભાવ નિશ્ચયમાં થઇ શકે છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જ્ઞાન અને ક્રિયાથી કેવલજ્ઞાનાદિની પ્રાપ્તિ થાય છે અને નિશ્ચયનય કેવલજ્ઞાનનું સાક્ષાત્ કારણ ચારિત્ર માને છે; જયારે વ્યવહારનય ચારિત્રના કારણ એવા જ્ઞાનને કેવલજ્ઞાનનું કારણ માને છે, અને કહે છે કે, ક્રિયા દ્વારા જ્ઞાન કેવલજ્ઞાનનું કારણ છે, જેમ દંડ ભૂમિ દ્વારા ઘટનું કારણ છે. તેથી નિશ્ચયનયને મોક્ષનું કારણ ચારિત્ર અભિમત છે, અને શુદ્ધવ્યવહારનયને મોક્ષનું કારણ જ્ઞાન અભિમત છે; પરંતુ ભાવલિંગથી જ મોક્ષ માનનાર નિશ્ચયનયની કુક્ષિમાં જીવના મોક્ષને અનુકૂળ ભાવરૂપ જ્ઞાન અને ચારિત્ર બંને પ્રાપ્ત થાય છે,
