________________
૨૭૬..
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા.
ગાથા - ૫૮ યુદ્ધ કરેલ તેમ યુદ્ધ કરાય નહિ; આ પ્રકારની કોઈ પ્રસક્તિ આપે ત્યાં, અનુપ્રસક્તિ એ પ્રાપ્ત થાય કે, જો સાધ્વીજીના શિયળના રક્ષણ માટે અપવાદથી યુદ્ધ કરી શકાય, તો કોઈ રાજાના પ્રાણ બચાવવા માટે પણ સાધુએ યુદ્ધ કરવું જોઇએ. આનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, પકાયપાલનના સિદ્ધાંત સામે, સામાન્યથી વિરોધી એવું યુદ્ધનું અપવાદિક વિધાન સામે રાખીને, તેના જેવો જ દોષ આપવો તે અનુપ્રસક્તિ છે. પરંતુ જો આ અનુપ્રસક્તિ નિવારણ ન કરી શકાય તો જે અનુપ્રસક્તિ આપી તેને પણ સિદ્ધાંત તરીકે ગ્રહણ કરવી જોઇએ. જેમ પ્રસ્તુતમાં સાધ્વીજીના શિયળના રક્ષણ માટે અપવાદિક યુદ્ધ કરવું એ માન્ય છે, તેમ રાજાના પ્રાણરક્ષણ માટે યુદ્ધ કરવું એ પણ માન્ય કરવું પડે. અને તે અનુપ્રસક્તિ અતિપ્રસક્ત હોય તો તે બતાવી તેનું નિરાકરણ કરી શકાય. જેમ પ્રસ્તુતમાં સાધ્વી અર્થક કાલિકસૂરિએ યુદ્ધ કરેલ, પણ અસંયમી અર્થક યુદ્ધ કરેલ ન હતું; તેથી રાજાનું રક્ષણ કરવા માટે યુદ્ધ કરવારૂપ જે અનુપ્રસક્તિ છે, તે અસંયમના પોષણમાં અતિપ્રસક્ત છે. તે જ રીતે પ્રસ્તુતમાં પાર્થસ્થાદિના દ્રવ્યલિંગને, મુનિગુણસંકલ્પના કારણપણાથી કરાતું વંદન, મનની અશુદ્ધિના કારણરૂપે અતિપ્રસક્ત છે. માટે પ્રતિમાની જેમ તેનાથી મનની શુદ્ધિ થઈ શકે નહિ.
-: પાર્થસ્થાદિલિંગમાં મુનિગુણસંકલ્પવિષયક ચાર વિકલ્પોનું તાત્પર્ય :
(૧) દ્રવ્યમાં ભાવનો અધ્યારોપ - પૂર્વપક્ષીએ સૌ પ્રથમ પાર્થસ્થાદિનું દ્રવ્યલિંગ છે તેમાં ભાવનો અધ્યારોપ કર્યો. પરંતુ પાર્થસ્થાદિનું દ્રવ્યલિંગ અપ્રધાન છે, કેમ કે નિરવઘક્રિયાઘટિત એવું દ્રવ્યત્વ પાર્થસ્થાદિમાં નથી. માટે તેના દ્રવ્યલિંગમાં ભાવનો અધ્યારોપ થઈ શકે નહિ. તેથી બીજો વિકલ્પ પાડે છે, તે આ રીતે
(૨) સ્થાપનામાં ભાવનો અધ્યારોપ - પૂર્વપક્ષીએ બીજો વિકલ્પ એ પાડ્યો કે, પાર્થસ્થાદિના દ્રવ્યલિંગમાં ભાવનો અધ્યારોપ ન થાય તો પણ, પાર્થસ્થાદિના વેષરૂપ જે મુનિની આકૃતિ છે, તે રૂપ સ્થાપનામાં ભાવનો અધ્યારોપ કરીને સંગતિ કરીશું; આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે છે. ત્યાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, અયોગ્યની સાથે તે વેષ સંસર્ગી હોવાના કારણે, સ્થાપનામાં=પાર્થસ્થાદિના વેષમાં, ભાવનો આરોપ થઈ શકશે નહિ; અન્યથા વિડંબકમાં પણ આરોપ કરવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. તેથી આ દોષનું નિવારણ કરવા માટે પૂર્વપક્ષી ત્રીજો વિકલ્પ પાડે છે, તે આ રીતે
(૩) તટસ્થપણાથી ભાવાનુમાન - અયોગ્ય એવા પાર્થસ્થાદિની સાથે વેષ સંસર્ગી હોવાને કારણે ભાવનો આરોપ થઈ શકતો નથી, માટે પૂર્વપક્ષીએ ત્રીજો વિકલ્પ એ પાડ્યો કે, તટસ્થપણાથી ભાવનું અનુમાન કરીશું. અર્થાતુ પાર્થસ્થાદિ દ્રવ્ય અને તેનો વેષ એ બંનેનો અભેદ કરવાને બદલે, તટસ્થતા રાખીને તે બંને જુદા છે એ રૂપે જોઇશું. તેથી અયોગ્ય એવા પાર્થસ્થાદિથી પૃથભૂત એવો પાર્થસ્થાદિનો વેષ, ભાવનું અનુમાન કરાવશે. તેના કારણે વંદન કરીશું, જેથી બીજા વિકલ્પમાં બતાવાયેલ વિડંબકને ઉપાસ્ય માનવાનો દોષ નહિ આવે.
યદ્યપિ વિડંબકમાં પણ વેષ છે, તેથી આ વિકલ્પ પ્રમાણે વિડંબક પણ વંદનીય બનશે એવું લાગે; પરંતુ વેષ અને વ્યક્તિને તટસ્થપણાથી પૃથફ કરેલ હોવાથી, તે વેષથી અનુમિત સાધુપણાના ભાવ પ્રત્યે પૂજ્યબુદ્ધિપૂર્વકનું વંદન છે, પરંતુ વિડંબક એવી વ્યક્તિ પ્રત્યે વંદન નથી; કેમ કે તે વેષથી પૃથરૂપે ઉપસ્થિત છે. માટે વિડંબકને
