________________
૨૭૪
અધ્યાત્મમતપ૨ીક્ષા
ગાથા - ૫૮
પણ સદશ હોય તો તેનાથી ભિન્ન વ્યક્તિમાં તવૃત્તિભૂયોધર્મવત્ત્વ છે તેમ કહી શકાય, અને તેવું સાદશ્ય તો સુવિહિત વેષધારીમાં સંભવે, અને જો વેષમાત્રથી સાદશ્ય સ્વીકારીએ તો સંસારી જીવોને પણ મનુષ્યરૂપે સદેશ સ્વીકારવાની આપત્તિ આવે.
ઉત્થાન :- અહીં કોઇને પ્રશ્ન થાય કે, જેમ પ્રતિમામાં ભગવાનની આકૃતિમાત્રનું સામ્ય છે, છતાં તમે ભગવાનના ગુણોનું સ્મરણ કરો છો અને તે રીતે સ્મરણ કરીને ભગવાનને વંદનાદિ વ્યવહાર કરો છો; તે જ રીતે સુસાધુના વેષનું સાદશ્ય શિથિલાચારીમાં છે, તો જિનપ્રતિમાની જેમ ત્યાં પણ વેષમાત્રના સાદૃશ્યથી ગુણનું સ્મરણ કરીને વંદન કરવામાં શું વાંધો છે? તેથી કહે છે
टी51:- न च सद्भावस्थापना सादृश्यप्रतिसंधानं विना स्थाप्यस्मरणाय प्रभवति, यद्यप्युत्सर्गतः स्थापनायां स्थाप्याभेदाध्यवसाय एव संभवी तथापि वासनाऽदा क्वचित्तटस्थतयांऽपि तत्स्मरणं शुभाध्यवसायमाधत्ते इत्येवं स्मरणाधायकतयाऽपि स्थापनोपयोग इति ध्येयम्। न चात्र तत्संभवति ।
ટીકાર્થ ઃ- ‘ન ચ’ સદ્ભાવ સ્થાપના, સાદૃશ્યના પ્રતિસંધાન વિના સ્થાપ્યના સ્મરણ માટે સમર્થ થતી નથી. જો કે ઉત્સર્ગથી સ્થાપનામાં સ્થાપ્યનો અભેદ અધ્યવસાય જ સંભવે છે, તો પણ વાસનાના અદઢપણામાં ક્વચિત્ તટસ્થપણાથી પણ તેનું સ્મરણ શુભ અધ્યવસાયને કરે છે. એથી કરીને આ રીતે અર્થાત્ ‘તા.......મધત્તે' સુધી કહ્યું એ રીતે, સ્મરણઆધાયકપણાથી પણ સ્થાપનાનો ઉપયોગ છે, એ પ્રમાણે જાણવું. અને અહીંયાં=પાર્થસ્થાદિના દ્રવ્યલિંગમાં, તેનો—લિંગના દર્શનથી સુસાધુના ગુણના સ્મરણનો, સંભવ નથી.
ભાવાર્થ :- આપણે ત્યાં સ્થાપના બે પ્રકારની છે. (૧) સદ્ભાવ સ્થાપના અને (૨) અસદ્ભાવ સ્થાપના. સદ્ભાવ સ્થાપનામાં દૃષ્ટાંત તરીકે પ્રતિમાદિ છે અને અસદ્ભાવ સ્થાપનામાં દષ્ટાંત અક્ષાદિ છે. સદ્ભાવ સ્થાપનામાં ભગવાનની પ્રશમાદિ મુદ્રાની સાદૃશ્ય મુદ્રાવાળી પ્રતિમા હોવાથી, સ્થાપ્ય એવા ભગવાનનું સ્મરણ કરવા સમર્થ થાય છે. જો કે ઉત્સર્ગથી સ્થાપનામાં સ્થાપ્યનો અભેદ અધ્યવસાય જ સંભવે છે, કેમ કે પ્રતિષ્ઠાકાળમાં પ્રતિમામાં વિધિપૂર્વક અભેદારોપ કરવામાં આવે છે. તેથી વિહિતત્વના પ્રતિસંધાનને કારણે પ્રતિમા પૂજ્ય બને છે. તેથી શાસ્ત્રની મર્યાદાને જે જાણતો હોય તે જીવને અભેદ અધ્યવસાય થાય છે, તેથી ઉત્સર્ગથી કહેલ છે. આમ છતાં, તેવા પ્રકારની ઉપસ્થિતિ શાસ્ત્રના બળથી જેને ન હોય તે જીવને આ મૂર્તિમાં સ્થાપ્યનો અભેદ છે એવી વાસના અદૃઢ હોય છે. તેથી તે જીવ માત્ર એટલું જ જાણે છે કે, ભગવાનની અંજનશલાકા થયેલ છે, (પરંતુ વાસ્તવિક જે ભગવાન છે તસ્વરૂપ આ પ્રતિમા નથી એમ તે જીવને બોધ હોય છે, તેથી ‘જિનપ્રતિમા જિન સરખી છે” એવી દૃઢ વાસના તે વ્યક્તિને હોતી નથી.) ત્યારે કોઇક વખતે તટસ્થપણાથી પણ સદેશ આકૃતિને કા૨ણે ભગવાનનું સ્મરણ થાય છે. અર્થાત્ સ્થાપ્ય અને સ્થાપનામાં અભેદ બુદ્ધિ કર્યા વગર, તટસ્થપણાથી વસ્તુનું અવલોકન કરે ત્યારે તેને પ્રતીત થાય છે કે, પુરોવર્તી પદાર્થ સાક્ષાત્ ભગવાન નથી, પરંતુ પાષાણાદિમાંથી નિર્માણ કરાયેલી આ ભગવાનની આકૃતિ છે. એ પ્રમાણે તટસ્થપણાથી અવલોકન કરે છે તો પણ આ ભગવાનની મૂર્તિ છે એવું જ્ઞાન હોવાને કારણે મૂર્તિને જોઇને ભગવાનના ગુણોનું સ્મરણ શુભ અધ્યવસાય ઉત્પન્ન કરે છે.
