________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૭૫
ગાથા - ૫૬ કેવલ અભેદબુદ્ધિમાં જેવો ઉત્તમ અધ્યવસાય હોય છે, તેનાથી અપકૃષ્ટ અધ્યવસાય તટસ્થપણાથી અવલોકન કરનારને હોય છે, અને અભેદબુદ્ધિમાં જેમ અતિશયતા આવે છે તેમ અધિક ઉત્તમ અધ્યવસાય થાય છે. આ રીતે સ્મરણઆધાયકપણાથી પણ સ્થાપનાનો ઉપયોગ છે એમ જાણવું, અને પાર્શ્વસ્થાદિના દ્રવ્યલિંગમાં તેનો સંભવ નથી. અર્થાત્ પાર્શ્વસ્થાના લિંગના દર્શનથી સુસાધુના ગુણના સ્મરણનો સંભવ નથી; કેમ કે લિંગધારીમાં દોષના સદ્ભાવનું દર્શન છે.
ટીકા :- રૂતિ વિમતિપ્રસńાનુપ્રસસ્ત્યા?
ટીકાર્ય :- આ પ્રમાણે=ચાર વિકલ્પો વડે બતાવ્યું એ પ્રમાણે, અતિપ્રસક્ત એવી અનુપ્રસક્તિથી સર્યું. •
‘કૃતિ’ શબ્દ ચારે વિકલ્પોની સમાપ્તિ સૂચક છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, ચાર વિકલ્પો પાડ્યા એની પૂર્વમાં પ્રતિમાદિ કેવી રીતે ઉપકારી થાય છે, એ પ્રકારની શંકાના સમાધાનમાં કહેલ કે, પ્રશમરસનિમગ્ન ઇત્યાદિ સ્તુતિ બોલવાથી ભગવદ્ગુણોની ભાવનાથી જનિત મનોવિશુદ્ધિના કેંતુપણા વડે કરીને પ્રતિમા ઉપકારી થાય છે. એની સામે પૂર્વપક્ષીએ, આ પ્રમાણે પાર્શ્વસ્થાદિ દ્રવ્યલિંગ પણ મુનિગુણસંકલ્પના કારણપણાથી મનશુદ્ધિ માટે વંદનીય હો, આ અનુપ્રસક્તિ આપી. અને આ અનુપ્રસક્તિ ચાર વિકલ્પો પાડીને અતિપ્રસક્ત છે, એમ ગ્રંથકારે સિદ્ધ કર્યુ. અર્થાત્ પાર્થસ્થાદિના દ્રવ્યલિંગને મુનિગુણસંકલ્પના કારણપણા વડે કરાતું વંદન મનશુદ્ધિને બદલે મનની અશુદ્ધિના કારણરૂપે અતિપ્રસક્ત છે. માટે પૂર્વપક્ષીએ જે અનુપ્રસક્તિ આપેલ તે અતિપ્રસક્ત હોવાને કારણે માની શકાય નહીં.
અહીં વિશેષ એ છે કે પ્રસક્તિ તેને કહેવાય કે જે પોતાનો સિદ્ધાંત છે તેને વ્યાઘાત થતો હોય તેવું કથન હોય. અને ત્યાં (૧) કેટલીક પ્રસક્તિ એવી હોય કે જે સામાન્યથી પ્રસક્તિરૂપ લાગે, પણ વાસ્તવિક પ્રસક્તિ · નથી, તેથી તેનું નિવારણ થઇ શકે. (૨) જ્યારે કેટલીક પ્રસક્તિ નિવારણ ન થઇ શકે તેવી હોય છે. (૧) જેમ સાધુ પૂર્ણ અહિંસા પાળે છે, તેવી માન્યતા સામે કોઇ પ્રસક્તિ આપે કે, સાધુએ ષટ્કાયનું પાલન કરવું હોય તો તેણે વિહારાદિ ન કરવાં જોઇએ. તેથી વિહાર ન કરવાની ત્યાં પ્રસક્તિ પ્રાપ્ત થાય. આ રીતે પ્રસક્તિ પોતે માનેલા સિદ્ધાંતમાં આવે છે, અને આ પ્રસક્તિ સામાન્ય દૃષ્ટિથી પ્રસક્તિરૂપ લાગે, વસ્તુતઃ પ્રસક્તિ નથી, કેમ કે તેનું નિવારણ થઇ શકે છે.
(૨) જ્યારે બીજા પ્રકા૨ની પ્રસક્તિ, જેમ કે ‘વત્ સત્ તત્ ક્ષાિર્જ' આ એકાંત અનિત્યવાદીની માન્યતા છે. તેના સિદ્ધાંત સામે કહી શકાય કે, જો સર્વ પદાર્થ ક્ષણિક હોય તો ભૂતકાળમાં જોયેલી વસ્તુનું જે સ્મરણ થાય છે, તે ન થવાનો પ્રસંગ આવે. અને ક્ષણિકવાદી આ કથનનું નિરાકરણ કરી શકશે નહિ. આ રીતે કેટલીક પ્રસક્તિઓનું નિવારણ થઇ ન શકે તેવી હોય છે, જે વાસ્તવિક દોષરૂપ છે.
જ્યારે અનુપ્રસક્તિમાં સિદ્ધાંત નથી હોતો, પરંતુ ત્યાં એવું હોય છે કે, જો તમે આવું માનશો તો તમારે આ પણ માનવું પડશે. ત્યાં તે અનુપ્રસક્તિ નિવારવાની આવે, અને નિવારી ન શકાય તો સ્વીકારવાની આવે. જેમ સાધુ ષટ્કાયનું પાલન કરનાર હોય છે, તો તેણે સાધ્વીજીના સંયમરક્ષણાર્થે અપવાદથી પણ કાલિકસૂરિએ
