________________
ગાથા - ૫૮
અધ્યાત્મમત૫રીક્ષા
૨૭૯
તેથી શુદ્ધર્વ્યવહારનો નિશ્ચયનયમાં અંતર્ભાવ થાય છે તેમ કહેલ છે. અને અસદ્ભૂતવ્યવહારનય બાહ્ય સંયમની આચરણાને મોક્ષનું કારણ કહે છે, અને બાહ્ય આચરણા વગર મરુદેવા આદિને કેવલજ્ઞાન થાય છે, તેથી અસદ્ભૂતવ્યવહારનો અંતર્ભાવ નિશ્ચયનયમાં થતો નથી તેમ કહેલ છે. આનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે જે જીવ કેવલજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કરે છે, તે નિયમા જ્ઞાન અને ક્રિયા દ્વારા પ્રાપ્ત કરે છે. તેથી શુદ્વવ્યવહારથી સંવલિત એવા નિશ્ચયથી જ સિદ્ધિ હોવા છતાં અસદ્ભૂતવ્યવહારનયથી અસંવલિત જ નિશ્ચયનયથી કેવલજ્ઞાનથી સિદ્ધિ છે. આ રીતે, કેવલજ્ઞાનાદિ અર્થક્રિયા નિશ્ચયથી જ છે એમ કહ્યું ત્યાં, ‘વાર' અસદ્ભૂતવ્યવહારનયનો વ્યવચ્છેદ કરે છે, પણ શુદ્ધવ્યવહારનો વ્યવચ્છેદ કરતો નથી.
-: ચાર પ્રકારના અંતર્ભાવનું સ્વરૂપ :
(૧) સ્વસામગ્રીવ્યાપ્યસામગ્રીકત્વરૂપ અંતર્ભાવ છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે - સ્વ=ઘટ, તેની સામગ્રી મૃ= માટી છે. તેની વ્યાપ્ય સામગ્રી નીલમૃદ્=નીલમાટી છે અને વ્યાપ્યસામગ્રીક નીલમૃથી નિષ્પન્ન થયેલ નીલવટ છે. તેમાં રહેલું વ્યાપ્યસામગ્રીકત્વ છે, તે અંતર્ભાવ પદાર્થ છે. અર્થાત્ ઘટમાં નીલઘટનો અંતર્ભાવ છે અને તે નીલઘટમાં રહેલુ વ્યાપ્ય સામગ્રીકત્વ તેમાં રહેલો અંતર્ભાવ નામનો પદાર્થ છે.
પ્રસ્તુતમાં તેનું યોજન કરતાં બતાવે છે - સ્વ=ભાવલિંગ, તેની સામગ્રી અંતરંગ યત્નરૂપ છે. તેની વ્યાપ્ય સામગ્રી જ્ઞાન અને ક્રિયામાં વર્તતો અંતરંગ યત્ન છે. તેથી વ્યાપ્યસામગ્રીક જ્ઞાન અને ક્રિયા બન્યાં અને વ્યાપ્યસામગ્રીકત્વ જ્ઞાન અને ક્રિયા બંનેમાં છે. તેથી જ્ઞાનરૂપ જે શુદ્ધવ્યવહાર છે, તેનો અંતર્ભાવ ભાવલિંગરૂપ જે નિશ્ચયમાં થાય છે. અને દ્રવ્યલિંગરૂપ અસદ્ભૂતવ્યવહાર છે, તેનો અંતર્ભાવ ભાવલિંગરૂપ નિશ્ચયમાં થતો નથી. કેમ કે સ્વસામગ્રીવ્યાપ્યસામગ્રીકત્વ જ્ઞાનમાં છે, ચારિત્રની બાહ્ય આચરણામાં નથી.
-
(૨)સ્વવિષયત્વવ્યાપ્યવિષયતાકત્વરૂપ અંતર્ભાવ છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે – બીજો વિકલ્પ વિષયને આશ્રયીને કરેલ છે. તે આ રીતે - સ્વ=ભાવલિંગ, તેનો વિષય જ્ઞાન અને ક્રિયા છે. તેમાં રહેલી સ્વવિષયની વ્યાપ્યવિષયતા જ્ઞાનમાં છે. તેથી સ્વવિષયવ્યાપ્યવિષયતાક જ્ઞાન બન્યું. શુદ્ધવ્યવહારનય જ્ઞાનને મોક્ષના કારણરૂપે માને છે. તેથી ભાવલિંગને કારણ માનનાર નિશ્ચયનયમાં શુદ્ધવ્યવહારનો અંતર્ભાવ થાય છે અને અસભ્તવ્યવહાર દ્રવ્યલિંગને કારણ માને છે, તેથી ભાવલિંગને કારણ માનનાર નિશ્ચયનયમાં અસદ્ભૂતવ્યવહારનો અંતર્ભાવ સંભવતો નથી. કેમ કે મરુદેવા આદિને બાહ્યલિંગ વગર જ કેવલજ્ઞાન થયેલ છે, તેથી બાહ્ય આચારને મોક્ષનું કારણ કહેનાર અસદ્ભૂતવ્યવહારનયનો અંતર્ભાવ નિશ્ચયનયમાં થતો નથી.
(૩) સ્વકાર્યતાવચ્છેદકવ્યાપ્યકાર્યતાવચ્છેદકકત્વરૂપ અંતર્ભાવ છે. તેનું સ્વરૂપ આ પ્રમાણે છે - સ્વ=કારણ, પ્રસ્તુતમાં ભાવલિંગનું કારણ જ્ઞાનક્રિયામાં વર્તતો અંતરંગ યત્ન છે. તેની કાર્યતા ભાવલિંગમાં છે. તેનો અવચ્છેદક ભાવલિંગત્વ છે. તેનું વ્યાપ્યકાર્ય જ્ઞાન છે. તેથી વ્યાપ્યકાર્યતાવચ્છેદક જ્ઞાનત્વ છે અને વ્યાપ્યકાર્યતાવચ્છેદકક જ્ઞાનમાં વર્તતો યત્ન છે. માટે જ્ઞાનમાં રહેલ યત્નરૂપ જ સ્વકાર્યતાવચ્છેદકવ્યાપ્યકાર્યતાવચ્છેદકકત્વરૂપ અંતર્ભાવ પદાર્થ છે.
