________________
ગાથા - ૫૮ . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા . . . . . .
૨૬૩ કારણભૂત છે, છતાં તેને કર્મબંધનાં કારણભૂત કહેવાં તે ભૂતાવિષ્ટના જેવી અનુચિત પ્રવૃત્તિરૂપ ચેષ્ટા છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જેમ રૂપક અલંકારમાં સિંહની સાથે ભગવાનનો અભેદ કરવાથી ભગવાનનું વિશિષ્ટ સ્વરૂપ ઉપસ્થિત થાય છે, અને તેનાથી પેદા થતા ભાવના અતિશયને કારણે વિપુલ નિર્જરા થાય છે, તેમ પ્રતિમામાં ભાવઅરિહંતનો અભેદ કરવાથી વિશેષ ભાવ થાય છે. તેથી વિશેષ ભાવજન્ય નિર્જરા માટે પ્રતિમામાં તીર્થકરોડ્ય' એવી બુદ્ધિ થાય છે. માટે લેપકનું વચન અસંગત છે.
ઉત્થાન :- તે લેખકનું વચન અસંગત કેમ છે? તેમાં હેતુ કહે છે -
ટીકાર્ય - “વિશિષ્ટ' વિશિષ્ટ ભક્તિથી ભાષિત, તેવા પ્રકારની સ્તુતિની પ્રયોજિકા સ્થાપના સત્ય ભાષાનું અને યાચનાદિ અસત્યામૃષા ભાષાનું શ્રેયોમૂલપણું છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, “આ તીર્થકર છે” એ સ્થાપના સત્યરૂપ ભાષા છે અને “મોક્ષ આપનારા થાઓ” એ યાચના અસત્યઅમૃષાભાષારૂપ છે. કેમ કે સ્થાપનારૂપે જિનપ્રતિમા પ્રતિષ્ઠિત હોવાથી સ્થાપના સત્યરૂપ છે, અને ભગવાન વાસ્તવિક મોક્ષ આપનારા નથી, છતાં તેમની પાસે “મોક્ષ આપો” એ માંગણી કરવી, તે મોક્ષપ્રાપ્તિમાં નિમિત્તરૂપ બને છે, તેથી તે અસત્યઅમૃષારૂપ વ્યવહારભાષા છે. અને આ બંને ભાષાઓ ભગવાનની સ્તુતિ કરવાના પ્રયોજનથી બોલાયેલી છે. તેથી આ બંને ભાષા શ્રેયનું કલ્યાણનું કારણ બને છે. માટે આ બંને ભાષાપ્રયોગ કર્મબંધ માટે થાય એમ કહેવું તે અસંગત છે.
ઉત્થાન -પૂર્વમાં કહ્યું કે, વિશિષ્ટ ભક્તિથી બોલાયેલી ઉક્ત બંને ભાષા કલ્યાણનું કારણ છે. ત્યાં પ્રશ્ન થાય કે, વિશિષ્ટ ભક્તિ હૈયામાં પેદા કરવાની છે, તે માટે પ્રતિમાથી ભિન્ન એવા ભાવતીર્થકરની પ્રતિમામાં અભેદ કરવાનું, અને ઉપમેયથી ભિન્ન એવા ઉપમાનનો રૂપક અલંકારમાં અભેદ કરવાનું પ્રયોજન શું છે? એથી કહે છે
ટીકાર્ય - “ A' સ્થાપ્ય અને સ્થાપનામાં અને ઉપમેય અને ઉપમાનમાં, ભાષાવિશેષ દ્વારા ભેદના તિરોધાનના તારતમ્યથી જ, ભક્તિના તારતમ્યના ઉદ્ભવનું દર્શન થાય છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, ઉક્ત ભાષાવિશેષ દ્વારા જેમ જેમ બુદ્ધિની અંદર સ્થાપ્ય એવા ભાવતીર્થકર અને સ્થાપના એ બેના ભેદનું તિરોધાન થતું જાય છે, અને મૂર્તિ સાક્ષાત્ ભાવતીર્થકરરૂપ પ્રતીત થાય છે; અને ઉપમેય એવા ભાવતીર્થકર (ભગવાન) સિંહની ઉપમા દ્વારા કર્મની સામે સાક્ષાત્ સિંહ જેવા પરાક્રમવાળા પ્રતીત થાય છે; તેમ તેમ સ્થાપ્ય અને સ્થાપનાના અભેદને કારણે પ્રતિમા પ્રત્યે ભક્તિનો અતિશય ઉદ્ભવ થાય છે, અને ઉપમાન અને ઉપમેયના ભેદના તિરોધાનને કારણે ઉપમેય એવા ભાવતીર્થંકર પ્રત્યે સિંહાદિની ઉપમા દ્વારા ભક્તિની અતિશયતાનો ઉદ્ભવ થાય છે.
ટીકાર્ય - મત ga' આથી કરીને જ=ભાષાવિશેષ દ્વારા ભેદના તિરોધાનના તારતમ્યથી, ભક્તિનું તારતમ્ય
