________________
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
-
,
,
,
,
,
,
,
ગાથા - ૫૮ - અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
- ૨૭૧ તાત્ત્વિક જ છે. જેમ માટીરૂપ દ્રવ્ય જ ઘટરૂપે પરિણામ પામે છે અને દ્રવ્યતીર્થકર જ ભાવતીર્થકર થાય છે, તેથી દ્રવ્યમાં ભાવનો અભેદ તાત્ત્વિક જ છે; જયારે સ્થાપના સ્થાપરૂપે પરિણામ પામતી નથી, અર્થાત્ પ્રતિમા
ક્યારેય ભાવતીર્થકરરૂપ બનતી નથી; તેથી પ્રતિમામાં સ્થાપ્ય એવા ભગવાનનો અભેદ તાત્ત્વિક નથી. તેના નિરાકરણરૂપે ‘તવિશિષ્ટ પ્રસ' સુધી ગ્રંથકારે જે કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, દ્રવ્ય અને ભાવ વચ્ચે વાસ્તવિક ભેદ છે. આથી જ દ્રવ્યમાં ભાવના અભેદનો ઉપચાર થાય છે. તેથી દ્રવ્યમાં ભાવનો અભેદ પણ તાત્ત્વિક નથી ઔપચારિક છે. તે જ રીતે સ્થાપના અને સ્થાપ્ય વચ્ચેનો અભેદ પણ ઔપચારિક જ છે. તેથી દ્રવ્યમાં ભાવનો અભેદ તાત્ત્વિક છે એમ કહીને સ્થાપનામાં સ્થાપ્યના અભેદનું નિરાકરણ કરવું તે અનુચિત છે. તદ્ધવિશિષ્ટ પ્રસ' સુધી જે પંક્તિ છે, તેનો શબ્દાન્વય આ રીતે છે
જેમ માટીનો પિંડ દ્રવ્યઘટ છે અને ઘટ અવસ્થા ભાવઘટ છે, તેને લઇને યોજન કરીએ તો, તદ્ધર્મવિશિષ્ટનું અર્થાત્ પિંડ અવસ્થાથી વિશિષ્ટ એવી માટીનું, અન્યધર્મવિશિષ્ટની સાથે અર્થાત્ ઘટધર્મવિશિષ્ટ માટીની સાથે અતદ્ભાવ છે. અર્થાત્ પિંડઅવસ્થાવિશિષ્ટ માટી તે ઘટઅવસ્થાવિશિષ્ટ માટીરૂપ નથી, પરંતુ ભિન્ન અવસ્થારૂપ છે. તેથી પિડઅવસ્થાવિશિષ્ટ માટીરૂપ દ્રવ્યમાં ઘટઅવસ્થાવિશિષ્ટ માટીરૂપ ભાવઘટનો અભેદ એ તાત્ત્વિક નથી પરંતુ ઔપચારિક છે. અને ઔપચારિકન માનીએ અને તાત્ત્વિક માનીએ તો તદ્વિષયક ઉપચારના નિર્મુલકપણાનો પ્રસંગ આવશે. અર્થાત્ દ્રવ્યઘટમાં ભાવઘટના અભેદ ઉપચારને નિમૂલ થવાનો પ્રસંગ આવશે.
અહીં ત્રીજો વિકલ્પ તટસ્થતાથી જ ભાવનું અનુમાન કરવું તે છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, કોઇ વ્યક્તિ પાર્થસ્થાદિ વ્યક્તિને જુએ અને પોતાની તટસ્થ બુદ્ધિથી પદાર્થને જોતાં તેને દેખાય કે, પુરોવર્તી વ્યક્તિ શિથિલાચારવાળી છે, તેથી તેનામાં ભાવસાધુપણું નથી, પરંતુ ભાવસાધુની સાથે સંબંધવાળો એવો સાધુનો વેપ તેણે ધારણ કર્યો છે, અને તે વેશના બળથી ભાવસાધુનું ત્યાં અર્થાતુ પાસત્થામાં તે અનુમાન કરે છે. જેમ અગ્નિની સાથે ધૂમનો સંબંધ છે, તેથી ધૂમને જોઇને કોઇ વ્યક્તિ અગ્નિનું અનુમાન કરે, તેમ પાર્થસ્થામાં રહેલા સાધુવેશને જોઈને તે સાધુવેશની સાથે સંકળાયેલ ભાવસાધુપણાનું તે અનુમાન કરે છે; અને તે અનુમાન કરીને તેને વંદન કરે તો શું વાંધો છે? એમ પૂર્વપક્ષીનો આશય છે. તેનું નિરાકરણ નાપિ તૃતીયા'થી કરે છે.
ટીકા નાપિતૃતીયો, દ્રવ્યત્રિી માવત્નિાવિનામવિત્વમાવેનત નુમાપવત્વસંમવાત, વિનામविसुविहितद्रव्यलिङ्गस्य च तत्राऽप्रतिसन्धानात्।
ટીકાર્ય - દ્રવ્યલિંગનો ભાવલિંગની સાથે અવિનાભાવિપણાનો અભાવ હોવાને કારણે, તદું અનુમાપકત્વનો અર્થાત ભાવલિંગના અનુમાપકત્વનો દ્રવ્યલિંગમાં અસંભવ છે, અને તદ્ અવિનાભાવિ અર્થાત્ ભાવલિંગ સાથે અવિનાભાવિ, સુવિદિત દ્રવ્યલિંગનું ત્યાં=પાર્થસ્થાદિમાં અપ્રતિસંધાન છે.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, જેમ કોઇ વ્યક્તિ “પર્વતો ઘૂમવાન વ:' એમ અનુમાન કરે, ત્યાં પતિની સાથે ધૂમનો અવિનાભાવ નથી, પરંતુ આäધનસંયુક્ત પતિની સાથે ધૂમનો અવિનાભાવ છે, તેથી વહિના બળથી ધૂમનું અનુમાન થઈ શકે નહિ. તે રીતે સાધુનું દ્રવ્યલિંગ ભાવલિંગની સાથે અવિનાભાવિ નથી, પરંતુ ધનસંયુક્ત વહ્નિ જેમ ધૂમ સાથે અવ્યભિચારી છે તેમ સુવિહિત સાધુનું દ્રવ્યલિંગ અર્થાત્ સારી વિધિઓથી
