________________
ગાથા : ૫૮
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૬૯
लुम्पकस्य मतं तदपमतं, तेनापि मुखवस्त्रिकादौ गुरुपादकल्पनयैव वन्दनकादिदानात्, १ ‘चित्तभित्तिं ण णिज्झाए णारिं वा सुअलंकियं' इत्याद्यागमबाधप्रसङ्गाच्च।
ટીકાર્ય :- ‘યત્તુ’ દ્રવ્યલિંગમાં ભાવલિંગના અધ્યારોપની જેમ પ્રતિમાદિમાં પણ અર્હદ્ અભેદનો આરોપ છે તે યુક્ત નથી; કેમ કે આરોપનું મિથ્યાપણું છે, એ પ્રમાણે જે લુંપકનો મત છે તે અપમત છે. કેમ કે તેના વડે પણ=લુંપક વડે પણ, મુખવહ્નિકાદિમાં ગુરુચરણની કલ્પનાથી જ વંદનકાદિ દાન છે.
ઉત્થાન :- લુંપકના મતના નિરાકરણમાં પ્રથમ હેતુ આપ્યો કે, તેના વડે પણ મુખવત્રિકામાં ગુરુપાદની કલ્પનાથી વંદન કરાય છે. અહીં કોઇને શંકા થાય કે, જેમ દ્રવ્યલિંગમાં ભાવલિંગનો અધ્યારોપ અનુચિત છે, તેમ પ્રતિમામાં પણ ભગવાનના અભેદના આરોપને અનુચિત સ્વીકારી લઇએ અને લુંપક મુખવન્નિકામાં ગુરુપાદની કલ્પના કરે છે તે પણ અનુચિત સ્વીકારી લઇએ તો શું વાંધો ? તેથી બીજો હેતુ કહે છે – ‘ચિત્તમિત્તિ' - અને ચિત્રભીંતમાં રહેલી અલંકૃત નારીનું ધ્યાન ન કરવું જોઇએ, ઇત્યાદિ આગમના બાધનો પ્રસંગ છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, ચિત્રમાં દોરાયેલી નારીના ધ્યાનથી જીવને રાગાદિ થાય છે અને તેથી જ તેના ધ્યાનનો આગમમાં નિષેધ કરેલો છે. તે જ રીતે ભગવાનની પ્રતિમાનું ધ્યાન કરવાથી શુભ ભાવ થાય છે, તેથી ચિત્રભિત્તિનારીના આગમવચનથી પ્રતિમાની પૂજ્યતાની સિદ્ધિ થાય છે. તેથી જો પ્રતિમામાં અરિહંતના અભેદનો સ્વીકાર કરીને પૂજા કરવાનું સ્વીકારવામાં ન આવે તો, ‘ચિત્તમિત્તિ’ એ પ્રકારનું આગમવચન પણ અપ્રમાણ છે, એમ માનવાનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. કેમ કે પ્રતિમામાં અરિહંતના અભેદથી શુભ ભાવ થતો નથી તેમ માનીએ તો, ભીંતમાં ચિત્રાયેલી નારીના ધ્યાનથી પણ રાગ થતો નથી; તેમ માનવાનો પ્રસંગ આવે.
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં કહ્યું કે પ્રતિમામાં અરિહંતનો અભેદ સ્વીકારવામાં ન આવે તો‘ચિત્તમિત્તિ’ઇત્યાદિ આગમના બાધનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થશે, ત્યાં પૂર્વપક્ષી ‘ચિત્તમિત્તિ' ઇત્યાદિ આગમની સંગતિ કરતાં કહે કે, નારીપદનું નાનાઅર્થપણું સ્વીકારીશું તો આગમની અનુપપત્તિ નહિ થાય. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકાર‘ન =’થી કહે છે
SI :- न च तत्र नारीपदस्य नानार्थकत्वान्नानुपपत्तिः, न हि तटस्थतया चित्रितकामिनीं प्रतिसन्दधानस्य कामविकारादिप्रादुर्भावो, अपि तु साक्षात्कामिनीमेव पुरः स्फुरन्तीमाकलयत इति ।
ટીકાર્ય :- ‘ન ચ તંત્ર ' ત્યાં=ચિત્રભિત્તિનારીનું ધ્યાન ન કરવું તે આગમમાં અનુપપત્તિ નથી એમ ન કહેવું, કેમ કે નારીપદનું નાનાઅર્થપણું છે. ચિત્રિત કામિનીને તટસ્થપણાથી (=ચિત્રિત નારીને ચિત્રિતરૂપે જોવી, અને
૧.શ્રી દશવૈકાલિક સૂત્ર ૮-૫૫ એનો ઉત્તરાર્ધ- भक्खरं पिव दट्ठूणं दिट्ठि पडिसमाहरे ।। चित्रभित्ति न निर्ध्यायेत् नारीं वा स्वलङ्कृताम् । भास्करमिव दृष्ट्वा दृष्टिं प्रतिसमाहरेत् ॥
