________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ભાવાર્થ :- પૂર્વમાં કહ્યું કે, જે પ્રકારે અતિશયિત દ્રવ્યમાં ભાવનો અધ્યારોપ થઇ શકે છે, તેમ અતિશયત સ્થાપનામાં પણ ભાવનો અધ્યારોપ થઇ શકે છે, તેથી એના દ્વારા વક્ષ્યમાણ કથન પણ પ્રત્યુક્ત થાય છે. અને વક્ષ્યમાણ કથન એ છે કે, પ્રતિમામાં જેમ સાવઘક્રિયા નથી તેમ નિરવદ્યક્રિયા પણ નથી; તેથી પ્રતિમાની પૂજા કરવાથી જેમ સાવઘક્રિયાના અભાવને કારણે પાપ બંધાતુ નથી, તેમ નિરવદ્યક્રિયાના અભાવને કારણે પુણ્ય પણ બંધાય નહિ; એ પ્રમાણે કોઇ કહે છે તે પ્રત્યુક્ત છે. અને તેમાં હેતુ કહે છે કે, વંદનીય વસ્તુગત સાવદ્ય કે નિરવદ્ય ક્રિયા ફળ પેદા કરતી નથી, પરંતુ વંદનીય વસ્તુને અવલંબીને પ્રવૃત્ત થયેલો શુભ સંકલ્પ જ સ્વને=વંદન કરનારને, ફળ આપે છે. તેથી પ્રતિમામાં નિરવઘક્રિયા નહિ હોવા છતાં, પ્રતિમાને અવલંબીને થતા શુભ ભાવોથી વંદન કરનારને શુભ ફળ થાય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જે જીવ પાસસ્થાદિના લિંગમાં પાસસ્થાપણાનું જ્ઞાન હોવા છતાં અન્ય સાધુનો અધ્યારોપ કરે છે, તેને પણ તે લિંગ દ્વારા સુસાધુનું સ્મરણ અવશ્ય થવાનું; અને તેનાથી ઉત્પન્ન થતો “આ સાધુ છે’ એ પ્રકારનો ભાવ જ્યારે હૈયામાં વર્તતો હોય ત્યારે એમ જ લાગે કે, તેનું હૈયું લિંગ દ્વારા ગુણોનું સ્મરણ કરે છે; અને તેના કારણે સાધુ પ્રત્યે આદરવાળો થઇને તે જીવ નમસ્કાર કરે છે, તેથી તે જીવનું સામાન્યથી શુભચિત્ત છે તેમ લાગે, તેથી તેનું શુભ ફળ પણ અવશ્ય પ્રાપ્ત થવું જોઇએ. પરંતુ તત્ત્વથી, વ્યક્ત ઉપયોગાત્મક ઉપરોક્ત શુભ ચિત્ત વર્તતું હોવા છતાં, પાસસ્થાવર્તી દોષો પણ તેને જ્ઞાત હોવાથી, પાસસ્થાદિની ઉપેક્ષા કરવાનો ભાવ પણ તેનાં ચિત્તમાં વર્તે છે; અને ભગવાનની આજ્ઞા પણ તે અધ્યારોપનો નિષેધ કરે છે, તેથી ભગવાનની આજ્ઞાની ઉપેક્ષાનો ભાવ પણ ત્યાં વર્તે છે; અને ભગવાનની આજ્ઞાની ઉપેક્ષા કરીને નિર્ગુણીમાં પણ ગુણનો અધ્યારોપ કરવાની અનુચિત રુચિ પણ ત્યાં વર્તે છે; અને તે રુચિ બલવાન હોવાથી પ્રવૃત્તિની નિયામક બને છે. અને પોતાની સૂક્ષ્મ પ્રજ્ઞાથી જો સમ્યગ્ અવલોકન કરવા પ્રયત્ન કરે તો, પાસસ્થાદિ નિર્ગુણ છે તેમ જોવાનું તેનામાં સામર્થ્ય છે, તેમ છતાં તેની ઉપેક્ષા કરીને આત્મવંચના પણ કરે છે; અને તત્ત્વનો જ ફક્ત મારે પક્ષપાત કરવો જોઇએ એવી મનોવૃત્તિનો ત્યાં અભાવ વર્તે છે. આ બધા અનુચિત ભાવો, વ્યક્ત ઉપયોગમાં ન હોવા છતાં જ્યારે બલવાન વર્તતા હોય ત્યારે, ગુણોનું સ્મરણ હોવા છતાં તત્કૃત ફલને બદલે બલવાન તે ભાવો ફલપ્રદ બને છે. જેમ જમાલિને ઉત્સૂત્રભાષણ પછી પણ, સંયમમાં સુદૃઢ યત્ન અને મોક્ષની આકાંક્ષાદિ હોવાને કારણે સમિતિગુપ્તિનો સમ્યગ્ યત્ન વર્તતો હતો ત્યારે પણ, ‘હેમાળે ડે' એ વચનના અસમ્યગ્ સ્વીકારરૂપ વર્તતો તેનો અસગ્રહનો પરિણામ બલવાન હોવાથી, તેમનો સર્વ ઉદ્યમ મોક્ષમાર્ગની સર્વથા બહાર હતો. તેથી પ્રવાહ શુભ ભાવો જ કર્મબંધ કે નિર્જરામાં નિયામક નથી, પરંતુ ચિત્તવૃત્તિની સમ્યક્ વિધિપૂર્વકની સ્વચ્છતા હોય તો જ પ્રવર્તતા શુભ ભાવો તેની અતિશયતા કરીને ફલપ્રદ બને છે.
૨૫૬
ગાથા - ૧૮
ઉત્થાન :- સ્વગત શુભ સંકલ્પ જ સ્વને શુભ ફલ આપે છે તેમ કહ્યું, તો પ્રતિમાદિ કેવી રીતે ઉપકાર કરે છે? એ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે, તો કહે છે
ટીકાઃ- નનુ તર્દિ પ્રતિમાય: થમુપવંન્તિ? કૃતિ શ્વેત્ પ્રશમરસનિમનમિત્યાવિદ્માવર્તુળમાવનાजनितमनोविशुद्धिहेतुतयेति गृहाण । उक्तं च
