________________
ગાથા - ૫૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૩૩
ઉપચરિત અસભ્તવ્યવહારનય :- ‘આત્માના વિષયો' એ કથન ઉપરિત અસદ્ભૂતવ્યવહારનયથી થઇ શકે છે, કેમ કે આત્માનો વિષયો સાથે ઉપચારથી સંબંધ સંભવે છે. કારણ કે વ્યવહારમાં પણ ભોગ્ય પદાર્થો પ્રત્યક્ષથી પૃથરૂપે પ્રતીત થાય છે, તો પણ આત્મા સાથે ઉપચારથી ભોગ્ય પદાર્થના સંબંધનો વ્યવહાર પ્રવર્તે છે.
આ રીતે ભોગ્યપદાર્થનો આત્મા સાથે ઉપચારથી વ્યવહાર પ્રવર્તે છે, તેથી ઉપચરિત અસદ્ભૂતવ્યવહારનયથી યથાજાતલિંગ ગ્રહણ કર્યા પછી જ વિષયાદિની નિવૃત્તિ થાય છે, તેમ દિગંબરને કહેવું છે. વળી નિશ્ચયનય પરિણામને જ માને છે, અને અશુદ્ધ નિશ્ચયનય અશુદ્ધ પરિણામને માને છે. તેથી અશુદ્ધ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ યથાજાતલિંગ ગ્રહણ કર્યા પછી અત્યંત અવ્રતપરિણામનો ત્યાગ થાય છે, અને ત્યાર પછી સમિતિ-ગુપ્તિઆદિરૂપ પાંચ મહાવ્રતસ્વરૂપ વ્યવહાવ્રતોનું પાલન થાય છે; અને તે વ્રતપાલનનો જ્યારે અતિશય થાય છે, ત્યારે સર્વ અશુભ સંસ્કારો ઉચ્છેદ પામે છે; અને તે વખતે ત્રણ ગુપ્તિરૂપ સમાધિકાળ પ્રાપ્ત થાય છે, અને તે ત્રિગુપ્તિલક્ષણ સમાધિકાળમાં, વ્યવહારતોનો ત્યાગ કરીને, કેવલજ્ઞાનનો ઉપલંભ થાય છે; એમ દિગંબરને કહેવું છે.
અહીં ત્રિગુપ્તિલક્ષણસમાધિકાળ એ છે કે, પ્રથમ ભૂમિકામાં જીવને અશુભ સંકલ્પ-વિકલ્પ પ્રવર્તતા હોય છે. તે અશુભ સંકલ્પ-વિકલ્પોની નિવૃત્તિ માટે શુભપ્રવૃત્તિરૂપ વ્યવહાવ્રતો છે. તે વ્યવહાવ્રતોમાં સમ્યક્ કસરત કરીને અશુભ પ્રવૃત્તિના ઉત્પાદક સંસ્કારોનો જ્યારે ઉચ્છેદ થાય છે, ત્યારે જીવને વિષયો તરફ જવાનો અવકાશ જ રહેતો નથી. તેથી જીવની વિશ્રાંતિનું અન્ય કોઇ અવલંબન નહિ રહેવાથી, આત્મમાત્રમાં વિશ્રાંત રહી શકે તેવો કાળ પ્રાપ્ત થાય છે અને તે જ ત્રિગુપ્તિલક્ષણસમાધિકાળ છે. અને તે ત્રિગુપ્તિલક્ષણસમાધિકાળમાં વ્યવહાવ્રતો ં અનુપયોગી હોવાથી, તે વ્યવહાવ્રતોને છોડીને જીવ આત્મમાત્રમાં વિશ્રાંત થાય છે.=શુદ્ધ આત્માના સ્વરૂપમાં એકાગ્રભાવને પામે છે. અને તેનાથી કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થાય છે. માટે મોક્ષની સામગ્રીમાં યથાજાતલિંગ પણ અવ્યભિચારી કારણ છે, એમ દિગંબરનો આશય છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, જે વ્યક્તિ સમ્યક્ પ્રકારે યથાજાતલિંગને ગ્રહણ કરે છે, તે વ્યક્તિનો યત્ન ત્રણ પ્રકારનો છે. (૧)બાહ્ય વિષયના ત્યાગનો, (૨) અત્યંતર અવ્રતના પરિણામના ત્યાગનો અને (૩) વ્યવહાવ્રતના પાલનનો.
નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી વિષયોથી જીવની સદા નિવૃત્તિ હોવાથી તેમાં યત્ન સંભવતો નથી, તેથી તે યત્નને ઉપરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનયથી ગ્રહણ કરેલ છે. અને અંતરંગ જે અવ્રતના પરિણામનો ત્યાગ છે, તે પણ વ્યવહારનયથી સંભવિત નથી, તેમ જ શુદ્ધ નિશ્ચયનયથી પણ સંભવિત નથી, પરંતુ અશુદ્ધ નિશ્ચયનયથી સંભવિત છે. કેમ કે વ્યવહારનયની દૃષ્ટિએ બાહ્ય પદાર્થનો ત્યાગ સંભવે, અને શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિએ આત્માને અવ્રતનો પરિણામ જ હોતો નથી, કે જેથી તેનો ત્યાગ સંભવે; તેથી અશુદ્ધ નિશ્ચયનયથી અત્યંતર અવ્રતના પરિણામનો ત્યાગ અહીં ગ્રહણ કરેલ છે, અને વ્યવહારવ્રતોનું પાલન વ્યવહારનયની દૃષ્ટિથી ગ્રહણ કરેલ છે. તેથી ઉપરિત અસદ્ભૂત વ્યવહારનય, અશુદ્ધ નિશ્ચયનય અને વ્યવહારનયની દૃષ્ટિથી કુલ ત્રણ પ્રકારનો યત્ન ત્યાં ગ્રહણ કરેલ છે, અને ત્યાર પછી ત્રણ ગુપ્તિનુ સામ્રાજ્ય પ્રગટે ત્યારે કેવલજ્ઞાન થાય છે. તેથી દિગંબરને એ કહેવું છે કે, એ ત્રણ પ્રકારના યત્નમાં ઉપરિત અસદ્ભૂતવ્યવહારનયથી વિષયની નિવૃત્તિ આવશ્યક છે, અને તે યથાજાતલિંગ ગ્રહણ કર્યા વગર સંભવે નહિ; તેથી મોક્ષની સામગ્રીમાં યથાજાતર્લિંગ પણ અવ્યભિચારી કારણ
છે.
