________________
ગાથા - ૫૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૩૯
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે, પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિમાં નિયંત્રિત પ્રવૃત્તિ હોવાના કારણે એકદેશની નિવૃત્તિ છે, જ્યારે નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ સર્વનિવૃત્તિરૂપ છે; અને એકદેશની નિવૃત્તિ સર્વ નિવૃત્તિની વિરોધી છે, તેથી પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ માનવી યુક્ત નથી; કેમ કે સર્વનિવૃત્તિની તે સાધક નથી પરંતુ બાધક છે; અને સર્વનિવૃત્તિરૂપ જ ગુપ્તિ કેવલજ્ઞાન માટે આવશ્યક છે. તેના જવાબરૂપે સિદ્ધાંતકાર કહે છે કે તેમ ન કહેવું, કેમ કે નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિકાળમાં પણ, સંપૂર્ણપણાથી યોગનિવૃત્તિ નહિ હોવાના કારણે, સંપૂર્ણપણાથી યોગનિવૃત્તિનો ત્યારે અભાવ છે, તેથી તે વખતે પણ એકદેશનિવૃત્તિ માનવી પડશે; અને એકદેશનિવૃત્તિ સર્વનિવૃત્તિની વિરોધી હોય તો, નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિને પણ ગુપ્તિ કહી શકાશે નહિ.
અહીં પૂર્વપક્ષી શંકા કરે કે, સંપૂર્ણપણાથી યોગની નિવૃત્તિ ચૌદમા ગુણસ્થાનકે હોવાને કારણે, સર્વ કર્મના ક્ષયની સાધક યોગનિવૃત્તિ ક્ષપકશ્રેણિમાં ભલે ન હોય, પણ ક્ષપકશ્રેણિમાં વિકલ્પની નિવૃત્તિ છે, અને તે નિવૃત્તિરૂપ ગુપ્તિ કેવલજ્ઞાન માટે આવશ્યક છે, અને પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપગુપ્તિ બાધક છે, કેમ કે ત્યાં વિકલ્પની નિવૃત્તિ નથી; એ પ્રકારે પૂર્વપક્ષીના આશયનેં સામે રાખીને, બીજો હેતુ કહે છે કે, વિકલ્પની નિવૃત્તિનું અંતઃપરિણામમાત્ર સાધ્યપણું છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, ક્ષપકશ્રેણિકાળમાં યદ્યપિ વિકલ્પની નિવૃત્તિ છે, અને પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિમાં વિકલ્પો પ્રવર્તે છે, તો પણ વિકલ્પોની નિવૃત્તિ બાહ્યપ્રવૃત્તિના નિવર્તનથી સાધ્ય નથી, પરંતુ બાહ્યપ્રવૃત્તિ વર્તતી હોય તો પણ, વિકલ્પની નિવૃત્તિને અનુકૂળ અંતરંગ પરિણામ પેદા થાય તો, વિકલ્પની નિવૃત્તિ થઇ શકે છે; અને બાહ્ય નિવૃત્તિ હોવા છતાં વિકલ્પની નિવૃત્તિને અનુકૂળ અંતરંગ પરિણામ પેદા ન થાય તો, વિકલ્પો નિવર્તન પામતા નથી. તેથી બાહ્યપ્રવૃત્તિરૂપ જે પ્રવૃત્તિરૂપ ગુપ્તિ છે, તે વિકલ્પનિવૃત્તિની વ્યાઘાતક છે, તેમ કહી શકાય નહિ. પરંતુ અશુભ વિકલ્પની પરંપરાના નિવર્તન દ્વારા, પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ વિકલ્પની નિવૃત્તિને અનુકૂળ એવા અંતઃપરિણામને પેદા કરવામાં સહાયક છે. તેથી તેના દ્વારા જો અંતઃપરિણામ પેદા થઇ જાય તો, વિકલ્પોની નિવૃત્તિ થઇ શકે. તેથી સર્વનિવૃત્તિરૂપ વિકલ્પનિવૃત્તિ છે, તેના એકદેશનિવૃત્તિરૂપ જે પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ છે, તે વિરોધી માની શકાય નહિ.
टी51 :- अथ शुभाऽशुभवाक्कायव्यापाररूपबाह्यक्रियायाः शुभाशुभमनोविकल्परूपाभ्यन्तरक्रियायाश्च निवृत्तिः परमचारित्रम्, तदुक्तं द्रव्यसङ्ग्रहे
१' बहिरब्भन्तरकिरियारोहो भवकारणप्पणासट्ठम् ।
नाणिस्स जं णिजुत्तं तं परमं सम्मचारितं । ति, (४६)
तच्च कथं बहिः क्रियायां संभवति ? इति चेत् ? न तदानीमपि हेतुभूतान्तर्विकल्पोपक्षयादेव केवलोपलम्भादिति शतशः प्रतिपादितत्वात् बहिः क्रियायास्तद्विरोधित्वे च सूक्ष्मकायक्रियाया अपि तद्विरोधित्वप्रसङ्गात्, स्थूलक्रियात्वेन तद्विरोधित्वेऽतिप्रसङ्गात्, मोहपूर्वकक्रियात्वेन विरोधित्वे च मोहत्वेनैव तथात्वौचित्यादिति निश्चयनयनिष्कर्षात् ।
१. बाह्याभ्यन्तरक्रियारो धो भवकारणप्रणाशार्थम् । ज्ञानिनो यन्त्रियुक्तं तत्परमं सम्यक्चारित्रम् ॥
