________________
૨૩૮
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૫૭
ટીકાર્ય :- ‘પરપ્રવૃત્તિ:’ અહીં પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે કે, નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ પ્રત્યે પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ વિરોધી નથી એમ તમે સિદ્ધ કર્યું, તો પણ પ૨પ્રવૃત્તિ સ્વપ્રવૃત્તિની વિરોધી છે.=પુદ્ગલમાં કરાતી પ્રવૃત્તિ આત્મામાં કરાતી પ્રવૃત્તિની વિરોધી છે. તેના સમાધાનરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે કે એમ ન કહેવું, કેમ કે શુક્લધ્યાનસંપૃક્ત અંતર્જલ્પવિકલ્પની પણ તથાપણાની આપત્તિ આવશે.
ન
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, યદ્યપિ નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ પણ પ્રવૃત્તિરૂપ છે, તો પણ તે પુદ્ગલની પ્રવૃત્તિરૂપ નથી, પરંતુ પુદ્ગલના ભાવોમાંથી નિવૃત્ત થવારૂપ મનોયોગની પ્રવૃત્તિરૂપ પરિણામસ્વરૂપ છે. પરંતુ પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ છે તે આત્માથી ભિન્ન એવા પુદ્ગલોમાં પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ છે, તેથી તે પરપ્રવૃત્તિ આત્મામાં પ્રવૃત્તિ કરવારૂપ સ્વપ્રવૃત્તિની વિરોધી છે, માટે નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ કે જે સ્વપ્રવૃત્તિપરિણામસ્વરૂપ છે તેને જ ગુપ્તિરૂપે માનવી આવશ્યક છે; પરંતુ પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિને ગુપ્તિરૂપે માનવી ઉચિત નથી; એમ પૂર્વપક્ષીનું તાત્પર્ય છે. તેના સમાધાન રૂપે ‘ગુપ્તધ્યાન. ડપત્તે:' સુધીનો જે હેતુ કહ્યો તેનું તાંત્પર્ય એ છે કે, શ્રેણિમાં જ્યારે શુક્લધ્યાન પ્રવર્તે છે ત્યારે, શુક્લધ્યાન શ્રુતના અંતર્જલ્પવિકલ્પરૂપ ધ્યાનસ્વરૂપે પ્રવર્તે છે, તે મનોયોગરૂપ અથવા તો કદાચ ભાષારૂપવચન હોય તો વચનયોગરૂપ હોવાના કારણે, મનોવર્ગણા કે ભાષાવર્ગણાના પુદ્ગલોમાં પ્રવૃત્તિસ્વરૂપ છે. તેથી તે પરપ્રવૃત્તિરૂપ હોવાના કારણે, શુક્લધ્યાનમાં આત્મામાં પ્રતિષ્ઠાન થવારૂપ જે સ્વપ્રવૃત્તિ છે, તેની વિરોધી પરપ્રવૃત્તિ બનશે.
.......
ટીકાર્ય :- ‘વાહ્ય’ અહીં પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે કે, બાહ્યપ્રવૃત્તિ છે તે રૂપ પ૨પ્રવૃત્તિ તે પ્રમાણે છે=આત્માની સ્વપ્રવૃત્તિ સાથે વિરોધી છે. તેના સમાધાનરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે કે એમ ન કહેવું, કેમ કે પ્રવૃત્તિનું અબાહ્યપણું છે અને બાહ્યવિષયપણાનું નિર્વચન કરવા માટે અશક્યપણું છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વપક્ષીને એ કહેવું છે કે, બાહ્યપ્રવૃત્તિ છે તે રૂપ પરપ્રવૃત્તિ આત્માની સ્વપ્રવૃત્તિ સાથે વિરોધી છે; જયારે શુક્લધ્યાનકાળમાં અંતર્જલ્પવિકલ્પરૂપ જે પરપ્રવૃત્તિ છે, તે અંતરંગ હોવાના કારણે, આત્માની સ્વપ્રવૃત્તિ સાથે વિરોધી નથી. તેનું સમાધાન કરતાં કહ્યું કે, પ્રવૃત્તિનું અબાહ્યપણું છે અને બાહ્યવિષયપણાનું નિર્વચન અશક્ય છે. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, જે પ્રવૃત્તિ જીવના પરિણામરૂપ છે, તેને બાહ્ય કહી શકાય નહિ. તેથી પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, પ્રવૃત્તિ ભલે જીવપરિણામરૂપ હોય, પરંતુ પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ છે તેનો વિષય બાહ્ય છે, તેથી બાહ્યવિષયત્વરૂપ બાહ્યપ્રવૃત્તિ સ્વપ્રવૃત્તિની વિરોધી છે. તેથી બીજો હેતુ કહે છે કે, પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિમાં બાહ્ય વિષયપણાનું કથન કરવું શક્ય નથી, કેમ કે બાહ્યવિષયપ્રવૃત્તિ તે જ કહેવાય કે જેનાથી જીવ પુદ્ગલોમાં પ્રવર્તતો હોય, અને કર્મને બાંધતો હોય; જ્યારે પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ તો જીવને સંસારના ભાવોમાંથી નિવૃત્ત કરીને સંયમને અભિમુખ કરનારી છે. તેથી પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ બાહ્ય વિષયક છે તેમ કહી શકાય નહિ.
ટીકાર્થ :- ‘વેશ’ અહીં પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે કે, એકદેશનિવૃત્તિ સર્વનિવૃત્તિની વિરોધી છે. તેનું સમાધાન કરતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે એમ ન કહેવું, કેમ કે કાર્ત્યથી=સંપૂર્ણપણાથી, યોગનિવૃત્તિનો ત્યારે અભાવ છે અને વિકલ્પનિવૃત્તિનું અન્તઃપરિણામમાત્ર સાધ્યપણું છે.
