________________
૨૩૬ . . . . . . . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ......
• ::: .... ગાથા ૨૭ विमुक्तकल्पनाजालं, समत्वे सुप्रतिष्ठितम् । आत्मारामं मनस्तज्ज्ञैर्मनोगुप्तिरुदाहृता ।। संज्ञादिपरिहारेण यन्मौनस्यावलम्बनम् । वाग्वृत्तेः संवृतिर्वा या सा वाग्गुप्तिरिहोच्यते ।। उपसर्गप्रसङ्गेऽपि कायोत्सर्गजुषो मुनेः । स्थिरीभावः शरीरस्य, कायगुप्तिर्निगद्यते ॥ शयनासननिक्षेपादानचङ्क्रमणेषु च । स्थाने च चेष्टानियमः कायगुप्तिस्तु सा परा ।।
ટીકાર્ય -ત્રિપરિસર્ચ' વળી ત્રિગુપ્તિસામ્રાજ્યને કેવલજ્ઞાનની સામગ્રીભૂત અવશ્ય જાણવું જ, અને તે આ
(૧) આર્તરદ્રધ્યાનઅનુબંધી કલ્પનાનાલનો વિયોગ, (૨) પરમમાધ્યશ્યપરિણતિ અને () યોગનિરોધઅવસ્થાભાવી સર્વથા મનનો નિરોધ. આ પ્રમાણે ત્રણ પ્રકારે મનોગુપ્તિ છે. વાગૃતિ પણ (૧) મૌનના અવલંબનથી (૨) અથવા સર્વથા વચનયોગનિરોધરૂપ અને (૩) મુખવસ્ત્રથી આંચ્છાદિત મુખથી સંભાષણાદિ વડે વાક્સવૃત્તિરૂપ ત્રણ પ્રકારે છે. કાયગુપ્તિ પણ (૧) ઉપસર્ગાદિ ઉપનિપાતમાં પણ નિશ્ચલતા, (૨) યોગનિરોધમાં સર્વથા ચેષ્ટાપરિહારરૂપ અને (૩) શયન-આસનાદિમાં સિદ્ધાંતમાં ઉક્ત યતના પ્રકારથી ચેષ્ટાનિયમરૂપ છે. તે જ કહેવાયું છે. (યોગશાસ્ત્ર શ્લોક ૧૪૧-૪૨-૪૩-૪૪માં) ‘વિમુ' – કલ્પનાજાલથી વિમુક્ત, સમત્વમાં સુપ્રતિષ્ઠિત અને આત્મામાં રમણ કરતું મન, તેના જાણકાર વડે મનોગુપ્તિ કહેવાયેલ છે. “સંસારિ' - સંજ્ઞાદિના પરિહારથી જે મૌનનું અવલંબન અથવા વાવૃત્તિની સંવૃત્તિ, તે અહીં વચનગુમિ કહેવાય
છે.
ઉપર– ઉપસર્ગ પ્રસંગમાં પણ કાયોત્સર્ગયુક્ત મુનિના શરીરનો સ્થિરીભાવ, તે કાયગુપ્તિ કહેવાયેલ છે. શયન શયન, આસન, નિક્ષેપ, આદાન અને ચંક્રમણમાં અને સ્થાનમાં ચેષ્ટાનિયમ, તે વળી પરા કાયગુપ્તિ છે.
ભાવાર્થ - (૧) આર્તધ્યાન અને રૌદ્રધ્યાનની અનુબંધી–ફલવાળી, એવી કલ્પનાનાલનો વિયોગ, એ પ્રથમ પ્રકારની મનોગુપ્તિ છે. જે મુનિ તપ-ત્યાગ અને સંયમના શુભ વિકલ્પોમાં જ ચિત્તને વ્યાકૃત કરે છે તે શુભયોગવાળા મુનિને આ પ્રથમ મનોગુપ્તિ હોય છે, અને દેશવિરતિધરને જ્યારે ધર્મઅનુષ્ઠાનમાં શુભ વિકલ્પો પ્રવર્તતા હોય ત્યારે આ પ્રથમ મનોગુતિ હોય છે, અને અપુનબંધકને જયારે સમ્પ્રવૃત્તિવિષયક શુભ સંકલ્પ-વિકલ્પો પ્રવર્તતા હોય ત્યારે બીજરૂપે આ પ્રથમ મનોગુપ્તિ હોય છે. (૨) અને પરમમાધ્યÅપરિણતિરૂપ બીજી મનોગુપ્તિ શુદ્ધ ઉપયોગવાળા મુનિને જ હોય છે; જે નિર્વિકલ્પ દશારૂપ છે, અને ક્ષપકશ્રેણિ-ઉપશમશ્રેણિને અભિમુખ છે, યથાવત્ સંસાર અને મોક્ષ પ્રત્યે સમાન ચિત્તરૂપ છે. (૩) અને શૈલેશી અવસ્થામાં ચરમ મનોગુપ્તિ હોય છે.
(૧) વચનગુપ્તિ પણ મૌનના અવલંબનથી, કે જે મુનિને બોલવાનું કોઈ પ્રયોજન ન હોવાથી, બાહ્ય કે અંતર જલ્પાકારરૂપે વચનનો નિરોધ કરીને, કેવલ શાસ્ત્રના તત્ત્વમાં ન્યસ્ત માનસવાળો કે ધ્યાનમાં મગ્ન હોય ત્યારે વર્તે છે; તે જ રીતે દેશવિરતિધરને પણ સામાયિકાદિ કાળમાં તથાવિયત્ન વખતે વર્તે છે; અને અપુનબંધકને
