________________
ગાથા - ૫૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૩૫
દૂર ‘થૈ: પુનરુત્તે'થી કહ્યું તે કથન વીતાવત્વાવìધિત્વાત્' અહીં પુરું થાય છે. તાત્પર્ય એ છે કે, બીજા કોઇ જીવરક્ષાની પ્રવૃત્તિને નિર્વિકલ્પક સમાધિની વિરોધી કહીને બાહ્યક્રિયાને મોક્ષની વ્યાઘાતક કહે છે, તેનું નિરાકરણ અહીં પૂરું થાય છે .
ભાવાર્થ :- આધ્યાત્મિકોનો આશય એ છે કે, વ્રત એ આત્માના અસંયમના ત્યાગરૂપ સ્વપરિણામમાં રહેવા માટેની આચરણારૂપ છે. તે વ્રતોનો એક દેશ જીવરક્ષાદિની ક્રિયારૂપ છે. તેથી જીવરક્ષણાદિની પ્રવૃત્તિ એકદેશવ્રત વિકલ્પરૂપ છે, અર્થાત્ જીવરક્ષાનું પાલન કરવાની ઇચ્છાથી જન્ય પ્રવૃત્તિરૂપ છે. તેથી ઇચ્છારૂપ રાગવાળી તે પ્રવૃત્તિ છે. માટે રાગ સાથે અવિનાભાવિની તે પ્રવૃત્તિ હોવાથી, નિર્વિકલ્પક સમાધિ સાથે તે પ્રવૃત્તિનો વિરોધ છે. તેનો ઉત્તર આપતાં સિદ્ધાંતકારે ‘સમાધીયા ....... વિરોધિત્વાત્', સુધી જે હેતુ કહ્યો, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે કોઇ વ્યક્તિને ચિત્તની સમાધિની ઇચ્છા થાય, અને તેથી તે વ્યક્તિ ચિત્તની સમાધિ માટે યત્ન કરે, અને તે યત્ન દ્વારા સમાધિને પ્રાપ્ત કરે, ત્યાં સમાધિની ઇચ્છારૂપ રાગથી પ્રવૃત્તિ હોવા છતાં, સમાધિની પ્રાપ્તિ વીતરાગત્વની વિરોધી નથી. અને સમાધિની ઇચ્છા વગર પણ, કોઇ બાહ્ય નિમિત્તને જોઇને સહજ રીતે ચિત્ત સમાધિદશાને પામે, તો પણ તે સમાધિ વીતરાગત્વની વિરોધી નથી. કેમ કે સમાધિ એ વીતરાગત્વને અનુકૂળ એવા ચિત્તના સ્વસ્થ પરિણામરૂપ છે. તે જ રીતે કોઇ વ્યક્તિને જીવરક્ષાની ઇચ્છાથી જીવરક્ષામાં પ્રવૃત્તિ થાય, તેમ જ કોઇ વ્યક્તિને બધા જીવો પ્રત્યે પોતાના તુલ્યત્વરૂપ સમત્વબુદ્ધિ થવાના કારણે જીવરક્ષણમાં પ્રવૃત્તિ થાય, તો તે જીવરક્ષણની પ્રવૃત્તિ વીતરાગત્વની વિરોધી નથી. કેમ કે જીવરક્ષણનો પરિણામ, એ વીતરાગત્વને અનુકૂળ એવા સર્વ જીવો પ્રત્યે પોતાના તુલ્ય બુદ્ધિને પેદા કરવાને અનુકૂળ કે પેદા થયેલ ભાવને અતિશય કરવાને અનુકૂળ એવા પ્રયત્નરૂપ છે.
ઉત્થાન :-‘સ્વાવેતત્’થી દિગંબરે મોક્ષના અંગરૂપે દ્રવ્યલિંગને પણ અવિનાભાવીરૂપે સ્થાપન કર્યું તેનું નિરાકરણ કર્યું. વળી આધ્યાત્મિકો મોક્ષના અંગરૂપ એવા વ્યવહારવ્રતોને પણ નિર્વિકલ્પક સમાધિના વિરોધરૂપે સ્થાપન કરીને મોક્ષમાં અકારણ કહે છે; તેનું થૈ પુનરુજ્યતે' થી કથન કરીને નિરાકરણ કર્યું. હવે પૂર્વમાં દિગંબરનું નિરાકરણ કરતાં કહેલું કે, ત્રણ ગુપ્તિનું સામ્રાજ્ય પ્રાપ્ત થયે છતે કેવલજ્ઞાન થાય છે; તે વાતને જ મોક્ષના કારણરૂપે અવિનાભાવરૂપે સ્થાપન કરતાં છે
टीst :- त्रिगुप्तिसाम्राज्यं पुनः केवलज्ञानसामग्रीभूतमवश्यमेष्टव्यमेव। तच्चेदम् - आर्त्तरौद्रध्यानानुबन्धिकल्पनाजालवियोगः परममाध्यस्थ्यपरिणतिर्योगनिरोधावस्थाभावी सर्वथा मनोनिरोधश्चेति त्रिधा मनोगुप्तिः । वाग्गुप्तिरपि मौनावलम्बनेन सर्वथा वा तन्निरोधरूपा मुखवस्त्राच्छादितमुखेन संभाषणादिना वाक्संवृत्तिरूपा वा । कायगुप्तिरप्युपसर्गाद्युपनिपातेऽपि निश्चलता योगनिरोधे सर्वथा चेष्टापरिहारो वा शयनासनादिषु सिद्धान्तोक्तयतनाप्रकारेण चेष्टानियमरूपा च । तदुक्तम्- (योगशास्त्र ૧/૪૧-૪૨-૪૩-૪૪)
