________________
૨૪૨ અધ્યાત્મમતપરીક્ષા .....
ગાથા - ૫૮ સાથે કાર્યની વ્યામિ છે, તેથી નિશ્ચયથી સિદ્ધિ છે તેમ કહેલ છે. અને જ્ઞાન-ક્રિયાસ્થળમાં મોક્ષનું કારણ વ્યવહારનયને જ્ઞાન અભિમત છે, અને નિશ્ચયનયને ચારિત્ર અભિમત છે; કેમ કે ચારિત્ર મોક્ષ પ્રત્યે અનંતર કારણરૂપ છે, અને જ્ઞાન એ ચારિત્રના કારણરૂપ છે; અને જ્ઞાન સન્માર્ગના સમ્યગૂ પરિચ્છેદનમાં વિશ્રાંત થાય છે, અને ચારિત્ર સન્માર્ગમાં સમ્યગુ અંતરંગ પ્રમાણમાં વિશ્રાંત થાય છે, જે પરાકાષ્ઠાને પામીને મોક્ષરૂપ કાર્યને પેદા કરે છે. આ રીતે મોક્ષ પ્રત્યે ચારિત્ર સાક્ષાત્ કારણ હોવાથી નિશ્ચયનય ચારિત્રને મોક્ષના કારણ તરીકે સ્વીકારે છે, અને જ્ઞાનને ચારિત્રના કારણ તરીકે માને છે, મોક્ષના કારણ તરીકે જ્ઞાનને નિશ્ચયનય સ્વીકારતો નથી. અને વ્યવહારનય કહે છે કે જ્ઞાન, ચારિત્ર દ્વારા મોક્ષ પ્રત્યે કારણ છે, તેથી ચારિત્ર વ્યાપારસ્થાનીય છે, મોક્ષની પ્રાપ્તિ તો સમ્યગુ જ્ઞાનથી થાય છે, કેમ કે સમ્યજ્ઞાન વગર ચારિત્ર પણ સમ્યગૂ નહિ હોવાના કારણે, ફલઅસાધક છે. તેથી મોક્ષનો અર્થી જીવ સમ્યગુજ્ઞાનમાં જ પ્રયત્ન કરે છે, અને સમ્યજ્ઞાન સ્વયં સમ્યયત્નને પેદા કરીને ચારિત્રની નિષ્પત્તિ કરે છે. માટે કાર્યાર્થીનો જેમાં યત્ન હોય તે જ ખરેખર કારણ કહેવાય, તેથી જ્ઞાનને જ મોક્ષ પ્રત્યે કારણ માનવું ઉચિત છે. અને સ્થિતપક્ષ, જ્ઞાન અને ક્રિયાને મોક્ષ પ્રત્યે તુલ્ય કારણરૂપે સ્વીકારે છે; કેમ કે જ્ઞાન વગર ક્રિયા સભ્ય થતી ન હોવાથી નિષ્ફળ જાય છે, અને જ્ઞાન પણ ક્રિયાને પેદા કર્યા વગર કાર્યક્ષમ બનતું નથી; તેથી જ્ઞાનને માનનાર વ્યવહારનયનો અને ક્રિયાને માનનાર નિશ્ચયનયનો તુલ્યવસમાન, ઉપયોગ છે. અને બાહ્યક્રિયાને કારણે માનનાર વ્યવહાર અને ભાવલિંગને કારણે માનનાર નિશ્ચય, એ બંનેનું ગ્રહણ કરીએ ત્યારે નિશ્ચયથી જ સિદ્ધિ છે તેમ પ્રાપ્ત થાય છે, માત્ર બાહ્ય ક્રિયા તો ભાવલિંગમાં નિમિત્તમાત્રરૂપે ઉપકારક છે.
21st:- इह हि निश्चयव्यवहारयोर्बलवत्त्वाऽबलवत्त्वे विचार्यमाणे सिद्धिस्तावदात्मनो मोक्षलक्षणा नैश्चयिकेन भावलिङ्गेनैवेति निश्चय एव बलवान्। नमस्करणार्हतारूपं छेकत्वं भावलिङ्गसध्रीचीन द्रव्यलिङ्गस्यैवेति तस्यापि बलवत्त्वं, तदुक्तं वंदनकनिर्युक्तौ
रूप्पं टंकं विसमाहयक्खरंण विय रूवगो च्छेओ। ટુર્રપ સમાગોને સૂવો છે રાનકુવે છે. (૧૨૮) २ रूप्पं पत्तेयबुहा, टंकं जे लिंगधारिणो समणा। ।
दव्वस्स य भावस्स य, छेओ समणो समाओगे ॥ त्ति (११३९) अत्र हिरूप्यमशुद्धं टंकं विषमाहताक्षरमिति चरकादिषु प्रथमो भङ्गो, रूप्यमशुद्धं टकं समाहताक्षरमिति द्वितीयः पार्श्वस्थादिषु, रूप्यं शुद्धं टंकं विषमाहताक्षरमिति प्रत्येकबुद्धादिषु तृतीयो, रूप्यं शुद्ध टंक समाहताक्षरमिति चतुर्थः शुद्धवेषसाधुषु। अयमेव चाविकलार्थक्रियाकारितयोपादेयो, भावलिङ्गस्य सर्वत्र यथावन्निश्चेतुमशक्यत्वात्।
ટીકાર્ય - ‘રૂદિ' - ખરેખર અહીં અર્થાત નિશ્ચય અને વ્યવહારના બલવાનપણાની અને અબલવાનપણાની વિચારણામાં, આત્માની મોક્ષલક્ષણા સિદ્ધિ નૈૠયિક એવા ભાવલિંગથી જ છે, એથી કરીને નિશ્ચય જ બલવાન १. रूपं टंकं विषमाहताक्षरं नापि रुपकश्छेकः । द्वयोरपि समायोगे रुपश्छेकत्वमुपैति ।। २. रूपं प्रत्येकबुद्धाष्टंकं ये लिङ्गधारिणः श्रमणाः । द्रव्यस्य च भावस्य च छेकः श्रमणः समायोगे ।। .
