________________
૨૪૬
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
टीsı ः- अयं भावः- द्रव्यलिङ्गं हि तद्वति स्वत एव गुणवत्त्वप्रतिसन्धापकतया स्वसमानाधिकरणगुणवत्त्वप्रतिसन्धापकतया वा नमस्कर्त्तव्यतायामुपयोगि सत्तद्विषयकमुत्साहमाधायाध्यात्मशुद्ध्यै प्रभविष्णु, न तु प्रतिमादिवत् तटस्थतयैव स्वसदृशभावस्मारकतया, तथा च द्रव्यलिङ्गं सावद्यस्वाश्रयविषयकोत्साहाधायकतया धर्मप्रतिपंथि, न तु प्रतिमा, तत्र गुणत्वाज्ञानाद् ।
ગાથા - ૫૮
દર ‘તંત્ર મુળવાજ્ઞાનાવા’ પાઠ છે ત્યાં ‘તંત્ર મુળવત્ત્તાજ્ઞાનાવા' પાઠની સંભાવના છે, અને તે મુજબ અર્થ કરેલ છે.
ટીકાર્ય :- ‘અયં ભાવ:-' દ્રવ્યલિંગ તાનમાં=દ્રવ્યલિંગવાનમાં, સ્વતઃ જ ગુણવત્ત્વપ્રતિસંધાપકપણાથી, અથવા સ્વસમાનાધિકરણગુણવત્ત્વપ્રતિસંધાપકપણાથી, નમસ્કર્તવ્યતામાં ઉપયોગી થતું તદ્વિષયક ઉત્સાહ આધાન કરીને, અધ્યાત્મની શુદ્ધિ માટે સમર્થ છે; પરંતુ પ્રતિમાદિની જેમ તટસ્થપણાથી જ સ્વસર્દેશભાવસ્મારકપણાથી નહિ. અને તે પ્રમાણે દ્રવ્યલિંગ સાવઘસ્વાશ્રયવિષયક ઉત્સાહઆધાયકપણાથી ધર્મનો પ્રતિપંથી છે; પરંતુ પ્રતિમા નહિ, કેમ કે ત્યાં=પ્રતિમામાં, ગુણવત્ત્વનું અજ્ઞાન છે.
ભાવાર્થ :- દ્રવ્યલિંગ દ્રવ્યલિંગવાળામાં સ્વતઃ જ ગુણવત્ત્વના પ્રતિસંધાપકપણાથી,=જે વ્યક્તિનો પૂર્વમાં પરિચય છે, અને તેમાં રહેલી ગુણસંપત્તિનું પોતાને જ્ઞાન છે, તે વ્યક્તિને ફરી જોતાંની સાથે તે વ્યક્તિનું દ્રવ્યલિંગ ભૂતકાળમાં તે વ્યક્તિમાં જોયેલ ગુણોની ઉપસ્થિતિ કરાવે છે. યદ્યપિ તે ગુણો સાક્ષાત્ કાર્યરૂપે અત્યારે દેખાતા નથી; કેમ કે ગુણો તો ચેષ્ટાથી જણાય છે, અને તેવી ચેષ્ટા અત્યારે કોઇ પ્રકારની ન હોવા છતાં, પૂર્વે પરિચિત એવી તે વ્યક્તિનું દ્રવ્યલિંગ, સ્વતઃ જ ભૂતકાળમાં જોયેલા તેવા ગુણોનું પ્રતિસંધાન કરાવે છે, અને તે રીતે નમસ્કર્તવ્યતામાં ઉપયોગી બને છે. અથવા દ્રવ્યલિંગ તદ્વાનમાં સ્વસમાનાધિકરણગુણવત્ત્વપ્રતિસંધાપકપણાથી, નમસ્કર્તવ્યતામાં ઉપયોગી છે.=અપરિચિત એવા મુનિવેષધારીને જોઇને, દ્રવ્યલિંગના અધિકરણમાં ગુણ હોય છે એવો સામાન્ય બોધ હોવાના કારણે, જ્યાં સુધી વિશેષ પરિચય ન થાય ત્યાં સુધી તે વ્યક્તિનું દ્રવ્યલિંગ તે દ્રવ્યલિંગવાળામાં ગુણવત્ત્વની સંભાવના હોવાના કારણે, સ્વસમાનાધિકરણ=દ્રવ્યલિંગસમાનાધિકરણ, ગુણવત્ત્વનું પ્રતિસંધાન કરાવે છે, અને તે રીતે નમસ્કર્તવ્યતામાં ઉપયોગી બને છે. પરંતુ આ બીજા પ્રકારના પ્રતિસંધાનમાં ગુણોનો વિશેષ નિર્ણય નહિ હોવાના કારણે થોભવંદનાદિનો વ્યવહાર છે; જ્યારે પ્રથમ પ્રકારના પ્રતિસંધાનમાં અન્ય વંદન પણ થાય છે. આ બંને પ્રકારના પ્રતિસંધાનપૂર્વક, ઉત્સાહને આધાન કરીને દ્રવ્યલિંગ અધ્યાત્મની શુદ્ધિ માટે સમર્થ છે; પરંતુ પ્રતિમાની જેમ તટસ્થપણું હોવાને કારણે સ્વસદેશભાવસ્મારકપણાથી અધ્યાત્મની શુદ્ધિ માટે સમર્થ નથી.
તાત્પર્ય એ છે કે, પ્રતિમા ગુણ અને દોષ બંનેથી રહિત છે, તેથી ગુણ-દોષની અપેક્ષાએ પ્રતિમામાં તટસ્થતા છે; અને તેથી જ પ્રતિમાની જેવા પ્રકારની પ્રશમાદિ મુદ્રાવાળી આકૃતિ છે, તત્સદેશ ભાવોનું સ્મરણ કરાવવા દ્વારા, તદ્વિષયક નમસ્કારના ઉત્સાહનું આધાન કરીને, પ્રતિમા અધ્યાત્મની શુદ્ધિ માટે સમર્થ બને છે. પરંતુ મુનિનું દ્રવ્યલિંગ ક્વચિત્ ગુણયુક્ત હોય અને ક્વચિત્ દોષયુક્ત પણ હોય છે, તેથી ત્યાં તેવા પ્રકારની તટસ્થતા નથી. તેથી દ્રવ્યલિંગના સદેશ ભાવસ્મરણ કરાવવા દ્વારા, તદ્વિષયક નમસ્કારના ઉત્સાહનું આધાન
