________________
ગાથા -૫૮. . . . . . . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા . . . . . . . . . . . . . . . . . ૨૫૧ तथा च येन पर्यायेण भाविभूतभावजनकत्वं वस्तुनस्तमेव पर्यायं पुरस्कृत्य तस्य द्रव्यत्वव्यपदेशः प्रवर्त्तते, अत एव शय्यासंस्तारकादिगतस्याऽऽवश्यकज्ञशरीरस्य, द्रव्यावश्यकत्वं, न तु लोष्ट्वादिपर्यायेण परिणंस्यत इति तत्र तत्र व्यवस्थितम्, इति तत्पर्यायविशिष्टएव द्रव्ये कारणे कार्योपचाररूपो भावाध्यारोपः सङ्गच्छते, कथं पुनरयमेव न्यायः स्थापनायामायोज्यते? इति चेत्? मैवं, "दव्वजिणा जिणजीवा" इत्यविशिष्टोक्तेरहज्जीवरूपाया भावार्हत्त्वोपादानत्वयोग्यताया आकालमैकरूपतयैवाकलनात्, सहकारिविशेषसन्निधानजनितातिशयरूपाणामेकभविकबद्धायुष्काभिमुखनामगोत्रभावयोग्यतानामेव तत्तद्व्यवहारकार्यजनकत्वात्,
અહીં કહ્યું કે “મથ દ્રવ્યશબ્દો યોગ્યતાણામેવ રૂઢ: તેનો અન્વય આગળમાં તિ તત્પર્યાવિશિષ્ટ' સાથે છે. તે આ રીતે દ્રવ્યશબ્દ યોગ્યતામાં જ રૂઢ છે; ત્યાર પછી “તપુછું' થી પંચાશકની તેમાં સાક્ષી આપી, અને તથા વ્યવસ્થિતમ્' સુધી તેની સિદ્ધિ કરી અને પછી કહ્યું કે, એથી કરીને તત્પર્યાયવિશિષ્ટ જ દ્રવ્યરૂપ કારણમાં કાર્યના ઉપચારરૂપ ભાવઅધ્યારોપ સંગત થાય છે. વળી આ જ ન્યાય સ્થાપનામાં કેવી રીતે ઘટે? એ પ્રકારે પૂર્વપક્ષીની શંકા છે.
ટીકાર્ય - ‘મથ' દ્રવ્યશબ્દ યોગ્યતામાં જ રૂઢ છે. તેમાં પંચાશકની સાક્ષી આપતાં કહે છે - “સમથમિ' - જે કારણથી શાસ્ત્રમાં દ્રવ્યશબ્દ પ્રાયઃ યોગ્યતામાં રૂઢ છે, અને બહુધા પ્રયોગભેદનો ઉપલંભ હોવાથી નિરુપચરિત છે. તે પ્રયોગભેદનો ઉપલંભ કહે છેમિપિ' જે કારણથી શ્રુતમાં માટીનો પિંડ દ્રવ્યઘટ છે, તથા સુશ્રાવક દ્રવ્યસાધુ છે, અને સાધુ દ્રવ્યદેવ છે; ઇત્યાદિ કહેલ છે. તિ' પંચાશકના ઉદ્ધરણની સમાપ્તિ સૂચક છે.
'ટીકાર્ય તથા ર' અને એ રીતે=દ્રવ્યશબ્દ યોગ્યતામાં રૂઢ છે એ રીતે, જે પર્યાયરૂપે વસ્તુનું ભાવિભૂતભાવજનકપણું છે, તે જ પર્યાયને આગળ કરીને તેનો દ્રવ્યત્વ વ્યપદેશ પ્રવર્તે છે.
ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, કોઈ વ્યક્તિ આ ભવમાં ભાવિમાં રાજા થવાનો હોય કે ભૂતકાળમાં રાજા થયેલો હોય તો વર્તમાનમાં મનુષ્યપર્યાયરૂપે ભાવિ કે ભૂતકાળના રાજાભાવનું જનકપણું છે. તે જ પર્યાયને=આ ભાવરૂપ મનુષ્યપર્યાયને આગળ કરીને, તેનો વ્યપદેશ=તે ભાવનો વ્યપદેશ, અર્થાત્ રાજાભાવનો દ્રવ્યત્વરૂપે વ્યપદેશ પ્રવર્તે છે=આ દ્રવ્યરાજા છે એ પ્રકારે વ્યપદેશ પ્રવર્તે છે.
ટીકાર્ય :- મત વિ' આથી કરીને જ જે પર્યાયથી ભાવિ-ભૂત-ભાવજનકપણું છે, તે પર્યાયને આગળ કરીને, દ્રિવ્યત્વરૂપે વ્યપદેશ પ્રવર્તે છે, આથી કરીને જ, શવ્યાસંસ્તારક આદિગત એવા આવશ્યકજ્ઞના શરીરનું દ્રવ્ય આવશ્યકપણું છે, પરંતુ લોખું આદિ પર્યાયરૂપે નાશ પામતા એવા આવશ્યકજ્ઞના શરીરનું નહિ; એ પ્રમાણે ત્યાં ત્યાં વ્યવસ્થિત છે. અર્થાત્ તે તે શાસ્ત્રમાં વ્યવસ્થિત છે.
