________________
ર૫ર : • • ••• .. . . . . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
ગાથા-૯૮ ભાવાર્થ - તાત્પર્ય એ છે કે, આવશ્યકને જાણનાર વ્યક્તિ આવશ્યકની ક્રિયામાં ઉપયુક્ત હોય છે ત્યારે, તે વ્યક્તિ ભાવઆવશ્યક કહેવાય, અને પ્રણવોનો ધ્વ' એ કથનને આશ્રયીને, આવશ્યકની ક્રિયામાં અનુપયુક્ત હોય ત્યારે, તે વ્યક્તિ દ્રવ્યઆવશ્યક કહેવાય. અને ભાવ આવશ્યક કરનાર વ્યક્તિનું શરીર પણ અપેક્ષાએ દ્રવ્યઆવશ્યક કહેવાય, કેમ કે તે વ્યક્તિનું શરીર પણ ભાવને પેદા કરવામાં સહાયક છે; માટે ભાવનું જે કારણ બને તે દ્રવ્ય કહેવાય, એ અપેક્ષાએ ભાવઆવશ્યક કરનાર વ્યક્તિનું શરીર પણ દ્રવ્યઆવશ્યક કહેવાય. તેથી જયારે તે વ્યક્તિ મૃત્યુ પામે છે ત્યારે, તેના શરીરને ભાવ આવશ્યક કરનાર વ્યક્તિની સાથે કથંચિત્ અભેદ હોવાને કારણે દ્રવ્યઆવશ્યક કહેવાય છે; અને તે શરીર બાળી નાંખ્યા પછી માટી આદિ રૂપે પરિણામ પામે છે ત્યારે, તે દ્રવ્ય આવશ્યક કહેવાતું નથી.
અહીં વિશેષ એ છે કે, નોઆગમથી ભાવઆવશ્યક એ કહેવાય કે, જ્યારે મુનિ મુનિભાવ..તે કરે છે ત્યારથી માંડીને જીવન સુધી ભાવ આવશ્યકરૂપ છે; અને મુનિભાવની પ્રાપ્તિ પૂર્વે ભવ્ય શરીરરૂપ દ્રવ્યઆવશ્યક છે, અને મૃત્યુ પછી તેનું શરીર જ્યાં સુધી વિનાશ પામતું નથી, ત્યાં સુધી જ્ઞશરીરરૂપ દ્રવ્યઆવશ્યક છે.
અહીં ટીકામાં સ્થિત:' એ ‘પરિપત્' વર્તમાન કૃદંતનું પડીનું રૂપ છે, અને તે આવશ્યકજ્ઞના શરીરનું વિશેષણ છે. તેથી એ પ્રાપ્ત થાય કે, નાશ પામતું એવું આવશ્યકજ્ઞના શરીરનું દ્રવ્ય આવશ્યકપણું નથી; એ પ્રમાણે ત્યાં ત્યાં-તે આગમોમાં વ્યવસ્થિત છે.
ટીકાર્ય - ‘તિ' આથી કરીને=જે પર્યાયથી ભાવનું કારણ છે તે જ પર્યાયથી દ્રવ્યત્વરૂપે વ્યપદેશ છે, અન્ય પર્યાયથી નહિ; આથી કરીને, તત્પર્યાયવિશિષ્ટ જ દ્રવ્યરૂપ કારણમાં=ભાવના કારણભૂત પર્યાયથી વિશિષ્ટ જ દ્રવ્યરૂપ કારણમાં, કાર્યના ઉપચારરૂપ ભાવનો અધ્યારોપ સંગત થાય છે. વળી આ જ ન્યાય સ્થાપનામાં કેવી રીતે સંગત થાય? એ પ્રકારે પૂર્વપક્ષી કહે છે.
ભાવાર્થ - કહેવાનો આશય એ છે કે, જે પ્રમાણે ચરમભવમાં તીર્થકરના જીવો તે જ ભવમાં ભાવતીર્થકર થાય છે, તેથી તે ચરમભવરૂપ પર્યાયથી વિશિષ્ટ એવા તીર્થકરના જીવરૂપ દ્રવ્યકારણમાં, કેવળજ્ઞાન પૂર્વે ભાવતીર્થકરનો અધ્યારોપ સંગત થાય છે, અન્ય ભવમાં નહિ; કેમ કે તત્પર્યાયવિશિષ્ટ એવું દ્રવ્યરૂપકારણ ચરમ ભવ છે, અન્ય ભવો નથી. અને આ ન્યાય સ્થાપનામાં કેવી રીતે સંગત થાય?
તાત્પર્ય એ છે કે, અતિશયિત એવા દ્રવ્યરૂપ કારણમાં કાર્યનો અધ્યારોપ સંગત છે, જેમ - ચરમભવમાં અતિશયિત યોગ્યતારૂપ દ્રવ્યતીર્થકરમાં ભાવતીર્થકરનો અધ્યારોપ સંગત છે; પરંતુ સ્થાપના તો કારણરૂપ જ નથી, તેથી કાર્યરૂપ ભાવઅધ્યારોપ ત્યાં=સ્થાપનામાં, કેવી રીતે સંગત થાય? આ પ્રકારે પૂર્વપક્ષીની શંકા છે.
ટીકાર્ય - મૈવ' પૂર્વપક્ષીની શંકાનો ઉત્તર આપતાં નૈવથી ગ્રંથકાર કહે છે કે એમ ન કહેવું. તેમાં હેતુ કહે છે
ટીકાર્ય - વ્યાપા' – “દ્રવ્યજિન જિનેશ્વરના જીવો છે” એ રીતે અવિશિષ્ટ ઉક્તિ હોવાથી, અહંજીવરૂપ ભાવઅહત્ત્વના ઉપાદાનત્વની યોગ્યતાનું, આકાલ એકરૂપપણા વડે જ આકલન હોવાથી, સહકારી વિશેષના સન્નિધાનથી જનિત એવા અતિશયરૂપવાળી વ્યક્તિઓની એકભવિકભાવ, (અથવા) બદ્ધાયુષ્યભાવ, (અથવા)
