________________
ગાથા - ૫૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૩૭
પણ મૌનનું અવલંબન કરીને શાસ્ત્રાનુસારી પદાર્થમાં ન્યસ્ત માનસ હોય છે ત્યારે બીજરૂપે વર્તે છે. (૨) અને સર્વથા વચનનિરોધરૂપ બીજા પ્રકારની વચનગુપ્તિ શૈલેશીકરણના યત્નથી થાય છે. (૩) અને વાગ્યુંવૃત્તિરૂપ વચનગુપ્તિ, મુનિને કે સામાયિકાદિમાં દેશવિરતિધરને અને અપુનર્બંધકને બીજરૂપે વાગ્સમિતિ કાળ સહવર્તી હોય છે.
(૧) ઉપસર્ગાદિમાં નિશ્ચલતારૂપ કાયગુપ્તિ, અપ્રમત્ત મુનિને હોય છે, અને અપ્રમત્ત દેશવિરતિધર શ્રાવકોને પણ હોય છે, અને અપુનર્બંધકને બીજરૂપે હોય છે. (૨) અને સર્વથા ચેષ્ટાપરિહારરૂપ કાયગુપ્તિ, યોગનિરોધ અવસ્થામાં હોય છે. (૩) અને ચેષ્ટાનિયમરૂપ કાયગુપ્તિ, સર્વવિરતિધરને હોય છે, અને સામાયિક પૌષધાદિમાં દેશવિરતિધરને હોય છે, અને અપુનર્બંધકને બીજરૂપે હોય છે.
ટીકા :- અથાત્રાપિ પ્રવૃત્તિરિામરૂપા શુક્ષિનિવૃત્તિપરિપ્લાવિરોધિનીતિ ચેત્ હન્ત તદ્દેિ નિવૃત્તિपरिणामोऽपि मनोयोगप्रवृत्तिपरिणाम एवेति स्वमपि स्वयं विरुन्ध्यात्। परप्रवृत्तिः स्वप्रवृत्तिविरोधिनीति चेत् ? न, शुक्लध्यानसंपृक्तान्तर्जल्पविकल्पस्यापि तथात्वाऽऽपत्तेः । 'बाह्यप्रवृत्तिस्तथेति' चेत् ? न, प्रवृत्तेरबाह्यत्वात्, बाह्यविषयत्वस्य च निर्वक्तुमशक्यत्वात्, 'एकदेशनिवृत्तिः सर्वनिवृत्तिविरोधिनीति' `चेत् ? न, कार्त्स्न्येन योगनिवृत्तेस्तदानीमभावात्, विकल्पनिवृत्तेश्चान्तःपरिणाममात्रसाध्यत्वात्।
ટીકાર્ય :- ‘અથ’ અહીં પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે કે, અહીં પણ=ઉ૫૨માં કહેલ ત્રણ પ્રકારના ગુપ્તિ પરિણામમાં પણ, પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ, નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિની વિરોધી છે. તેના સમાધાનરૂપે ગ્રંથકાર કહે છે કે, તો પછી નિવૃત્તિનો પરિણામ પણ મનોયોગપ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ જ છે. એથી કરીને સ્વયં=પોતે સ્વનો પણ વિરોધી
થાય.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, મનોગુપ્તિમાં જે પ્રથમ મનોગુપ્તિ છે તે પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ છે; અને વાગ્ગુપ્તિમાં વાસંવૃત્તિરૂપ જે વચનગુપ્તિ છે તે પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ છે; અને કાયગુપ્તિમાં ચેષ્ટાના નિયમરૂપ કાયસંવૃત્તિ છે, પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ છે. તે ત્રણેય પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ તેનાથી અન્ય નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિની વિરોધી છે. તેથી તેના દ્વા૨ા ૫૨મમાધ્યસ્થ્યપરિણતિરૂપ નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિનો, અને યોગનિરોધરૂપ નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિનો, પ્રાદુર્ભાવ શી રીતે થઇ શકે? એમ પૂર્વપક્ષીનું તાત્પર્ય છે; અને કેવલજ્ઞાનમાં જે ત્રિગુપ્તિનું સામ્રાજ્ય અપેક્ષિત છે, ત્યાં નિવૃત્તિપરિણામરૂપ જ ગુપ્તિ જોઇએ, એમ પૂર્વપક્ષીનો આશય છે. તેના · સામાધાનરૂપે હૈંન્ત તદ્દે .......વિન્ધ્યાત્ા' સુધી જે કથન કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, મનોગુપ્તિમાં પરમમાધ્યસ્થ્યપરિણતિરૂપ જે નિવૃત્તિપરિણામ છે, તે જગતના તમામ પદાર્થો પ્રત્યે પરમમાધ્યસ્થ્યથી યુક્ત એવા ધ્યાનના પરિણામરૂપ છે; અને તે મનોયોગના પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ છે. તે જ રીતે વચન અને કાયાનો જે સમ્યગ્ નિરોધ માટેનો યત્ન છે, તે પણ મનોયોગના પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ છે. એથી કરીને જે નિવૃત્તિપરિણામરૂપ ગુપ્તિ છે, તે પોતે પણ અપેક્ષાએ પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપ છે. માટે તે નિવૃત્તિપરિણામ સ્વયં પોતાનો વિરોધી થશે. અને જો તે નિવૃત્તિપરિણામ સ્વયં પોતાનો વિરોધી નથી એમ સ્વીકારો, તો તે જ રીતે પ્રવૃત્તિપરિણામરૂપગુપ્તિ પણ, નિવૃત્તિપરિણામરૂપગુપ્તિની વિરોધી નથી; પરંતુ તેને અનુકૂળ છે.
