________________
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૧૭
અહીં પ્રશ્ન થાય કે, ભરતાદિને તો યથાજાતલિંગ વગર જ કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઇ છે, તેથી યથાજાતલિંગને કારણ માનવામાં વ્યભિચાર આવશે. તેનો ઉત્તર આપતાં દિગંબર કહે છે કે, ભરતાદિને પણ તે પ્રકારે જ પ્રવૃત્તિ હોવાથી કેવલજ્ઞાન થયેલ; પરંતુ યથાજાતલિંગના ગ્રહણથી માંડીને કેવલજ્ઞાનની વચ્ચે અલ્પકાળ હોવાથી સ્થૂલ દૃષ્ટિવાળા જીવો વડે તે પ્રમાણે જણાતું નથી. અને ‘તવુñ’ થી સ્વકથનની પુષ્ટિ કરવા દિગંબરે સાક્ષીપાઠ પશ્ચમુષ્ટિમિ:........ આપેલ છે. તેનું નિરાકરણ કરતાં ‘મૈવં’થી ગ્રંથકારે જે કહ્યું તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, યથાજાતના લિંગના ઉપલંભના પૂર્વોક્ત ક્રમથી કેવલજ્ઞાન થાય છે, તેના વિના કેવલજ્ઞાન થતું નથી, એવું નથી. કેમ કે જયારે તત્ત્વચિંતનમાં ચડવાથી ધ્યાનની સામગ્રી પ્રાપ્ત થાય છે, તેના વશથી, અર્થાત્ તત્ત્વચિંતનના કારણે ધ્યાન પેદા થવાને અનુકૂળ ચિત્તની ભૂમિકા પેદા થાય છે તેના વશથી, જેનો પરિહાર શક્ય છે એવા ગૃહસ્થવેષાદિનો પણ પરિહાર કરવાની ઇચ્છાદિ નહિ હોવાને કારણે અપરિહાર હોતે છતે, વચનની સંવૃત્તિરૂપ, કાયાની સંવૃત્તિપ અને સમત્વલક્ષણ મનની સંવૃત્તિરૂપ ત્રિગુપ્તિના સામ્રાજ્યમાં, કેવલજ્ઞાનનો અપ્રતિરોધ છે.
૨૩૪
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં એ બતાવ્યું કે, નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી પરિણામથી જ મોક્ષ છે; ત્યાં દિગંબર માન્યતા પ્રમાણે, મોક્ષસામગ્રીમાં યથાજાતલિંગ પણ આવશ્યક છે, તેના વગર મોક્ષ સંભવે નહિ; તેનું સ્થાપન કરીને નિરાકરણ કર્યું. હવે વળી કોઇ કહે છે કે, જીવરક્ષણાદિપ્રવૃત્તિરૂપ બાહ્ય વ્રત પણ કેવલજ્ઞાનમાં વિઘ્નભૂત છે; અને આ જાતની માન્યતા આધ્યાત્મિકોની છે, અને તે આધ્યાત્મિકો પરિણામ પ્રત્યે અતિનિવિષ્ટ દૃષ્ટિવાળા હોવાથી, પરિણામને ઉપકા૨ક જે બાહ્ય આચાર છે, તે પણ તેમને મોક્ષમાં વિઘ્નભૂત લાગે છે. તેમની માન્યતા બતાવીને નિરાકરણ કરતાં કહે છે
ટીકા :- ધૈ: પુનરુજ્યંતે
'अव्रतानि परित्यज्य व्रतेषु परिवेष्टितः ।
त्यजेत्तान्यपि संप्राप्य परमं पदमात्मना । [ ]
इति, तेषामयमाशयो, यद् जीवघातादिनिवृत्तावपि जीवरक्षणादिप्रवृत्तिरेकदेशव्रतविकल्परूपा रागाऽविनाभाविनी निर्विकल्पकसमाधिविरोधिनीति कथं पुनरसौ न सौमनस्य प्रतिपन्थी ? समाधीच्छ्याऽन्यथा वा समाधेरिव रक्षणेच्छयाऽन्यथा वा जीवरक्षणादिप्रवृत्तेर्वीतरागत्वाऽविरोधित्वात्।
ટીકાર્ય :- ‘થૈ: પુન:' જેઓ વળી કહે છે - અવ્રતોનો ત્યાગ કરીને વ્રતોમાં પરિવેષ્ટિત એવો મુનિ આત્મા દ્વારા=સ્વપ્રયત્નથી, પરમપદને સંપ્રાપ્ત કરીને—નિર્વિકલ્પક સમાધિને પ્રાપ્ત કરીને, તેનો પણ=વ્રતોનો પણ, ત્યાગ કરે છે, એ પ્રમાણે તેઓનો આ આશય છે. તેઓના આશયને ‘વર્’થી બતાવતાં કહે છે - (‘વ' શબ્દ ‘વદ્યુત’ અર્થમાં છે.) જીવઘાતાદિની નિવૃત્તિ હોવા છતાં પણ એકદેશવ્રતવિકલ્પરૂપ જીવરક્ષણાદિની પ્રવૃત્તિ, રાગ સાથે અવિનાભાવિની નિર્વિકલ્પક સમાધિની વિરોધિની છે. એથી કરીને કેવી રીતે વળી આ=આશય, સૌમનસ્યનો પ્રતિપંથી નથી? અર્થાત્ આધ્યાત્મિકોનો આ આશય સૌમનસ્યનો પ્રતિપંથી છે. કેમ કે સમાધિની ઇચ્છાથી સમાધિની જેમ અથવા અન્યથા=બીજી રીતે, સમાધિની જેમ, રક્ષણની ઇચ્છાથી જીવરક્ષણાદિની પ્રવૃત્તિનું અથવા અન્યથા=બીજી રીતે, જીવરક્ષણાદિ પ્રવૃત્તિનું વીતરાગત્વની સાથે અવિરોધીપણું છે.
