________________
• • •
૫
ગાથા : ૧૭-૧૮-૧૯-૨૦-૨૧. . . . . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ભાવાર્થ - શુદ્ધ નિશ્ચયનય આત્માના શુદ્ધ પરિણામને ગ્રહણ કરે છે, તેથી સંસારી જીવોને પણ સિદ્ધસ્વરૂપે જ માને છે, તેથી રાગ-દ્વેષને આત્માના પરિણામરૂપે શુદ્ધ નિશ્ચયનય સ્વીકારતો નથી.
અશુદ્ધ નિશ્ચયનય આત્માના પરિણામરૂપ રાગ-દ્વેષને સ્વીકારે છે અને વ્યવહારનય આત્માના પરિણામરૂપ રાગ-દ્વેષને સ્વીકારે છે તેમ જ રાગ-દ્વેષના નિષ્પાદક એવા રામમોહનીયકર્મ અને દ્વેષમોહનીયકર્મને પણ તે રાગ-દ્વેષરૂપે સ્વીકારે છે.
અહીં અનુપચરિત અસભૂતવ્યવહારનય રાગમોહનીયકર્મ અને દ્વેષમોહનીયકર્મને રાગ-દ્વેષરૂપે સ્વીકારે છે એમ કહ્યું, તેનો આશય એ છે કે રાગમોહનીયકર્મ અને દ્વેષમોહનીયકર્મ આત્મા સાથે એકમેક થયેલા કર્મપુગલો છે, તો પણ તે આત્મારૂપ નથી પરંતુ આત્માના રાગ-દ્વેષમાં નિમિત્તકારણરૂપ છે; અને રાગ-દ્વેષના કારણને પણ તે નય રાગ-દ્વેષરૂપ કહે છે, તેથી તે અસભૂત છે; અને રાગ-દ્વેષરૂપ કર્મ આત્મા સાથે કથંચિત એકત્વને પામેલ છે, તેથી તે અસદ્દભૂતવ્યવહારનય અનુપચરિત છે. અને કુસુભાદિ પુષ્પોમાં વર્તતો જે રક્તરૂપ પરિણામ, તે રાગની ઉત્પત્તિનું બાહ્ય કારણ છે, તેને ઉપચરિત અસભૂતવ્યવહારનય રાગ-દ્વેષરૂપે સ્વીકારે છે; કેમ કે તે પુદ્ગલો આત્માથી તદ્દન જુદા છે, તો પણ રાગનું નિમિત્ત હોવાથી ઉપચાર કરીને તેને રાગરૂપે કહે છે, અને કુસુંભનો પરિણામ આત્માનો પરિણામ નથી, તેથી અસભૂતવ્યવહારનય તેને રાગરૂપે કહે છે.
ટીકા - નવૅવંજ ૩૫યોતિરિણામતિષવેષઃ સવિસ્તરત વિશુધ્ધતુ ચાલુહપરિણામપ્રવીकृतस्वस्वरूपो, न तु क्रोधैकरूपो द्वेषोऽपि, तस्यानुग्रहार्थत्वे द्वैविध्यप्रसङ्गादिति चेत्? प्रवचनाभिप्रायानभिज्ञोऽसि,एकैकव्यभिचारकाल एव ऋजुसूत्रभजनाप्रवृत्तेरभिष्वङ्गरूपरागांशस्यापि स्वतोऽविशुद्धत्वात्, अन्यथा तस्य द्वैविध्यविलोपप्रसङ्गात्, परापेक्षायाश्चोभयत्र तुल्यत्वात्, फलत उपघातात्मकताया निश्चयतो द्वयोरपि तुल्यत्वात्, उपकाराननुबन्ध्युपघातपरिणामत्वस्य च दुष्कृतानुतापादावसिद्धत्वादिति વિવા૨૭૨૮ાાર ારા
ટીકાર્ય - નિર્વે' પૂર્વપક્ષીનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે, આ રીતે=અશુદ્ધ નિશ્ચયનયથી રાગ બે પ્રકારનો છે અને દ્વેષ એક જ પ્રકારનો છે એ પ્રકારે પૂર્વમાં પરિભાષા કરી એ રીતે, તું એ કહેવા માંગે છે કે, ઉપઘાત પરિણામના કારણે અંગીકાર કરેલ છેષનો વેષ જેણે એવો રાગ સંક્લેશરૂપ હો, અને અનુગ્રહ પરિણામથી પ્રગટ કર્યું છે સ્વસ્વરૂપ જેણે એવો રાગ વિશુદ્ધ હો, પરંતુ ક્રોધએકરૂપ દ્વેષ નહિ;=પણ ક્રોધએકરૂપ દ્વેષ, સંક્લેશ અને વિશુદ્ધિરૂપ બે પ્રકારનો નથી; કેમ કે તેનું ષનું, અનુગ્રહાર્થપણું હોતે છતે વૈવિધ્યનો પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. તેનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકાર કહે છેWવાન' - તું પ્રવચનના અભિપ્રાયને જાણતો નથી. (જેથી કરીને દ્વેષના સૈવિધ્યને સ્વીકારતો નથી). તેમાં હેતુ
કહે છે
p - એકેકના વ્યભિચાર કાલમાં જ=રાગ અને દ્વેષ બંનેના વ્યભિચાર કાલમાં જ, ઋજુસૂત્રની ભજનાની પ્રવૃત્તિ હોવાથી અભિવૃંગરૂપ રાગાંશનું પણ સ્વતઃ અવિશુદ્ધપણું છે, અન્યથા=અભિવૃંગરૂપ રાગાંશનું સ્વતઃ અવિશુદ્ધપણું માનવામાં ન આવે તો, તેના=રાગના, વૈવિધ્યના વિલોપનો પ્રસંગ આવે છે, અને પર અપેક્ષાનું ઉભયમાં=રાગદ્વેષ ઉભયમાં, તુલ્યપણું છે.
