________________
ગાથા-૩૮. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા .....
. . . . . . . . .૧૪૫ જોઈએ તે અપવાદ છે; (અને) પોતાને યોગ્ય અતિકર્કશ આચરતાં પણ, સ્વયોગ્ય મૃદુ પણ આચરવું જોઈએ, એ અપવાદ સાપેક્ષ ઉત્સર્ગ છે; અને) સ્વયોગ્ય મૃદુ આચરણ આચરતાં સ્વયોગ્ય અતિકર્કશ આચરવું જોઇએ, તે ઉત્સર્ગ સાપેક્ષ અપવાદ છે; એ પ્રમાણે ઉત્સર્ગ-અપવાદની મૈત્રીથી આચરણ અનુજ્ઞાત છે. (એનો અન્વય આગળ તુતિની સાથે છે.)
ઉત્સર્ગ-અપવાદની મૈત્રીથી આચરણ અનુજ્ઞાત છે તેમાં તદુt'થી પ્રવચનસારની સાક્ષી (૩-૩૦) આપી છે. તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છે“લાતો વા' - બાલ અથવા તો વૃદ્ધ, શ્રમથી અભિહિત (શ્રમિત) અથવા વળી ગ્લાન, સ્વયોગ્ય આચરણા કરે, જે પ્રમાણે મૂલ છેદ ન થાય. આનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે ઉત્સર્ગ-અપવાદની મૈત્રીથી આચરવું જોઇએ, “રત - પરંતુ ઉત્સર્ગ-અપવાદના વિરોધથી આચરવું નહિ. તેમાં તલુજીં'-થી પ્રવચનસારની (૩-૩૧) સાક્ષી આપી છે. તેનો અર્થ આ પ્રમાણે છેસાહાર - દેશ, કાલ, શ્રમ, ક્ષમ=શરીરની ક્ષમતા, અને ઉપધિ=બાલવૃદ્ધરૂપ શરીર તે રૂપ ઉપધિ, તેને જાણીને (ત્યારપછી) તેને આશ્રયીને=જે જાણ્યું છે તેને આશ્રયીને, આહાર-વિહારમાં જો મુનિ વર્તે તો તે અલ્પલેપી છે. થતો કારણથી ગ્લાન–ાદિના અનુરોધથી મૂદુ આચરણામાં પણ અલ્પલેપ થાય જ છે, તેથી ઉત્સર્ગ શ્રેષ્ઠ છે; અને ગ્લાનત્યાદિના અનુરોધથી મૃદુ આચરણામાં પણ અલ્પ જ લેપ થાય છે, તેથી અપવાદ શ્રેષ્ઠ છે.
અહીં તુ તોથેર' પછી “થતિ:...નવચેવ પાઠ છે, તેનો અન્વય “તમુલ' સાથે છે, તેથી “યત: બવત્યેવ' સુધીનો પાઠ પ્રવચનસારની સાક્ષી પછી હોય તો વધારે સંગત લાગે છે. આમ છતાં પ્રતિમાં તેવો પાઠ પ્રાપ્ત થતો નથી, તેથી એમ વિચારી શકાય કે, પ્રવચનસારની સાક્ષી (૩-૩૧) ‘તુ તતિરોધેન સાથે છે; અને તે સાક્ષીપાઠમાં ઉત્તરાર્ધના અંતમાં “અપસ્તેવી તો એમ કહ્યું છે, તેથી અલ્પલેપીની પણ તેમાં જ પ્રાપ્તિ છે; તે બંનેને સામે રાખીને નતુ તદિરોધેન પછી “યત:...મવત્વેવ સુધીનો પાઠ મૂકેલો હોવો જોઈએ. અને પછી સાક્ષી દ્વારા “ તું તળિોનનું સમર્થન કર્યું, અને તેનાથી એ પ્રાપ્ત થયું કે, અપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગની મૈત્રીના વિરોધ વગર આચરણાથી અલ્પ જ લેપ થાય છે. આમ છતાં ઉત્સર્ગ શ્રેષ્ઠ છે તે બતાવવા અર્થે, પત...વચેવ' સુધીનું કથન કર્યું, અને “યતાનો અન્વયંવદર'માં'ત' શબ્દ સાથે છે. અને પ્રવચનસાર ૩|૩૧ ગાથામાં નાળિરા' પછી તે = તાન ત્યાં “આશ્રય અધ્યાહાર છે, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, દેશકાલાદિને જાણીને ગમે તેમ પ્રવૃત્તિ કરે તો અલ્પલેપી નથી થતો, પરંતુ જાણ્યા પછી તેનું સમ્યગુ આશ્રમણ કરીને પ્રવર્તે તો અલ્પલેપી થાય છે.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, શરીરથી નિર્બળ એવા વૃદ્ધ-બાલ વગેરે દરેકને સંયમ માટે યત્ન કરવાનો છે, તેથી સંયમની સિદ્ધિ કર્કશ આચરણાથી સંભવિત છે ત્યાં સુધી કર્કશ આચરણા કરવી જોઇએ; અર્થાતુ પુલવિષયક મહારગ્રહણાદિ પ્રવૃત્તિ ન કરતાં શરીરને આત્મગુણોનો આવિર્ભાવ કરવા માટે પ્રવર્તાવવારૂપ અતિકર્કશ જ આચરવું જોઈએ, તે ઉત્સર્ગ છે; અને શરીરનો નાશ ન થાય તે રીતે આહારાદિ આપવારૂપ જે આચરણા છે, તે મૂદુ આચરણા છે, તે અપવાદરૂપ છે; અને પોતાને યોગ્ય અતિકર્કશ આચરતાં પણ સ્વયોગ્ય મૃદુ પણ આચરવું જોઈએ, તે અપવાદસાપેક્ષ ઉત્સર્ગ છે. તે આ રીતે – સ્વયોગ્ય મૃદુ આચરણા તે અપવાદ છે, અપવાદસાપેક્ષ
