________________
૨૧. • •
.. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા .
ગાથા, ૫૫ ભાવાર્થ:- અહીં વિશેષ એ છે કે, મમકારભાવના પ્રાપ્ત થયે છત, મમકારથી વિપરીત એવી આત્મસ્વભાવભાવના થઈ શકતી નથી. તે આત્મસ્વભાવભાવના એ છે કે, નિશ્ચયનયથી એક ક્ષેત્રમાં રહેલા પુદગલોની સાથે આત્માને લેશ પણ સંબંધ નથી.
તાત્પર્ય એ છે કે, કોઈ દ્રવ્ય અન્ય દ્રવ્યના પરિણામને પ્રાપ્ત કરતું નથી અને અન્ય દ્રવ્યમાં સ્વપરિણામને કરતું નથી, પરંતુ આત્મા આત્મદ્રવ્યની સાથે તાદાસ્યભાવે વર્તતા એવા સ્વપરિણામમાં જ પ્રતિષ્ઠિત છે, અને તે સ્વપરિણામ વીતરાગભાવસ્વરૂપ છે;=રાગાદિના લેશ પણ સંસ્પર્શરહિત જ્ઞાતા-દષ્ટાભાવરૂપ ચેતનાની પરિણતિરૂપ છે; અને તે જ વાસ્તવિક સ્વત્વ છે. એ પ્રકારે પોતાના વીતરાગસ્વરૂપ પ્રત્યે રુચિનો અતિશય થાય એ રીતે, પુનઃ પુનઃ બુદ્ધિને સ્પર્શ થાય એ રીતે, અર્થાત્ આત્મપરિણામનો સ્પર્શ થાય એ રીતે, ચિંતન કરવું તે આત્મસ્વભાવભાવના છે.
ઉત્થાન - અહીં કોઈ શંકા કરે કે, મમકારભાવનામાં પોતાનાથી પૃથભૂત એવા ધનાદિમાં સ્વાયત્વજ્ઞાન હોય છે, અને આત્મસ્વભાવભાવનામાં પોતે સર્વદ્રવ્યોથી ભિન્ન છે એવું જ્ઞાન હોવાથી, સર્વ દ્રવ્યોમાં સ્વભિન્નત્વ જ્ઞાન છે; અને બાહ્ય પદાર્થોમાં જ્યાં સ્વયત્વ બુદ્ધિ છે, ત્યાં પણ તે પોતાનાથી ભિન્ન છે, તે પ્રકારની બુદ્ધિમાં વિરોધ આવતો નથી; માટે પરદ્રવ્યમાં સ્વાયત્વજ્ઞાન હોવા છતાં, પરદ્રવ્યમાં સ્વભિન્નત્વનું જ્ઞાન હોવાથી, આત્મસ્વભાવભાવના થઈ શકશે. તેથી કહે છે
ટીકા :-1થ સ્વયત્વજ્ઞાનં ર મન્નત્વજ્ઞાનવિરોથતિ વે? ૧, પરx વીત્વજ્ઞાનનવીનતાरागवासनापरंपराया एव वीतरागस्वभावभावनाप्रतिकूलत्वात्, ममकारस्याहङ्कारसामग्रीभूतत्वाच्च।अपि चैवं विषयेष्वेव प्रतिबद्धस्यास्य कथं स्वद्रव्यमात्रप्रतिबन्धो? वस्तुतस्तु स्वीयत्वमपि स्वत्वपर्यवसन्नमेव, परम्परासंबन्धस्य निश्चयनयवादिनाऽनभ्युपगमादन्यथा येन केनचित् संबन्धेन सर्वस्य सर्वसंबन्धितयाऽसंबन्धव्यवहारस्य कथाशेषताप्रसङ्गात्।
ટીકાર્ય :- ૧૩ સ્વાયત્વજ્ઞાન સ્વભિન્નત્વ જ્ઞાનનો વિરોધી નથી, આ પ્રમાણે પૂર્વપક્ષી કહે, તો તે બરાબર નથી. કેમ કે પરત્ર સ્વાયત્વજ્ઞાનનિબંધન દઢતર રામવાસનાની પરંપરાનું જ, વીતરાગસ્વભાવની ભાવનાને પ્રતિકૂળપણું છે.
ભાવાર્થ:- તાત્પર્ય એ છે કે, જે વ્યક્તિને રાગાદિ વર્તતા હોય, તે પણ જો વીતરાગસ્વભાવભાવના કરે તો ધીરે ધીરે તેના રાગાદિ ક્ષીણ થાય છે; પરંતુ જેને પરવસ્તુમાં સ્વાયત્વનું જ્ઞાન થાય છે, તેમને તે જ્ઞાનને કારણે સ્વાયત્વજ્ઞાન થવાના પૂર્વે જે રાગાદિ હતા, તે દેઢતર થાય છે, અને તે રાગની વાસના=સંસ્કારો, આત્મામાં અતિશયિત થતા જાય છે; અને ભિન્ન ભિન્ન પદાર્થમાં સ્વાયત્વના જ્ઞાનને કારણે, સતત અન્ય અન્ય વિષયક રાગાદિ થવાના કારણે, તે વાસનાની પરંપરા ચાલે છે; અને તેના કારણે જીવ વીતરાગસ્વભાવભાવના કરી શકતો નથી.
