________________
૨૨૬. ...... અધ્યાત્મમત પરીક્ષા .....
ગાથા - ૫૭ અહીં..... ‘સિવિશમાનાનાં સ્વત વોપાત્તવૈવિચા'માં ષષ્ઠી વિભક્તિનો અન્વય જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મરૂપે વ્યવહાર થાય છે તેની સાથે છે અને તેમાં જ્ઞાનાવરામિાવરિરૂપવરાત્' હેતુ છે.
ઉત્થાન - “જીવી ..... રૂતિ ગૃહ' સુધીના કથનનું નિગમન કરતાં કહે છે
ટીકા - તસ્મતુ પુથપપપરિVITHવાત્મનો વન્યસ્તત્તર્ષનાં તત્તપિત્રે :વરૂપ फलमपीति स्थितम्।
ટીકાર્ય - “તમાત્' - તે કારણથી પુણ્ય-પાપના પરિણામથી જ-જીવના પુણ્યને અનુકૂળ એવા શુભ અને પાપને અનુકૂળ એવા અશુભ પરિણામથી જ, આત્માને બંધ છે; અને તે તે કર્મના તે તે વિપાકકાળમાં (આત્માને પુણ્ય અને પાપના પરિણામથી) સુખ-દુઃખરૂપ ફળ પણ છે; એ પ્રમાણે સ્થિત છે.
ભાવાર્થ-તાત્પર્ય એ છે કે, પૂર્વમાં વિશિષ્ટ અને અવિશિષ્ટ બે પ્રકારના જીવના પરિણામ કહ્યા, તેમાં જે વિશિષ્ટ પરિણામ છે, તેને પણ બે પ્રકારનો કહેલ છે. તેમાં જે શુભ પરિણામ કહ્યો તે ભાવપુણ્યરૂપ છે, અને જે અશુભ પરિણામ છે તે ભાવપાપરૂપ છે. તે બે પ્રકારના પુણ્ય અને પાપના પરિણામથી જ આત્માને દ્રવ્યકર્મનો બંધ થાય છે; અને બંધાયેલા છે તે કર્મોનો તે તે વિપાકકાળ જયારે પ્રગટ થાય છે, ત્યારે જીવ સુખ અને દુઃખરૂપે પરિણામ પામે છે. તેથી જીવના ભાવપરિણામરૂપ પુણ્ય અને પાપના ફળરૂપ સુખ-દુઃખની પ્રાપ્તિ થાય છે, અને ભાવકર્મ જેમ જીવના પરિણામરૂપ છે તેમ સુખ અને દુઃખ પણ જીવના પરિણામરૂપ છે. તે બંને પરિણામો વચ્ચે કાર્યકારણભાવ છે. જ્યારે આત્મા સાથે એક ક્ષેત્રમાં રહેલા દ્રવ્યકર્મનો આત્મા સાથે એકક્ષેત્રરૂપ સંબંધ છે, પણ જીધની સાથે એકત્વરૂપ પરિણામ નથી; અને જીવ પોતાના પરિણામથી દ્રવ્યકર્મને પરિણમન પમાડતો નથી, પરંતુ દ્રવ્ય કર્મ સ્વતઃ પરિણામ પામે છે, કેવલ તે જીવના પરિણામને નિમિત્ત કરે છે. અને કર્મના ઉદયકાળમાં પણ તે કર્મનો ઉદય સુખ-દુઃખને પેદા કરતો નથી, પરંતુ ઉદયમાન તે કર્મને નિમિત્ત કરીને, જીવ સ્વતઃ જ સુખદુઃખરૂપે પરિણમન પામે છે; એ પ્રકારે નિશ્ચયનયનું તાત્પર્ય છે. આ
ઉત્થાન :- પૂર્વમાં શુદ્ધનિશ્ચયનયથી કહ્યું કે, જીવ બે પ્રકારના પરિણામો કરે છે, પરંતુ પરપરિણામને કરતો નથી; અને ત્યાં વિશિષ્ટ પરિણામને શુભાશુભરૂપ બે પ્રકારનો સ્વીકાર્યો. હવે શુદ્ધતર નિશ્ચયનયને આશ્રયીને વિશિષ્ટ પરિણામ પણ વસ્તુતઃ એકરૂપ જ છે, તે કહે છે
ભાવાર્થ:- અહીં વિશેષ એ છે કે, એક વિચક્ષાથી પ્રમાણના વ્યવહારનય, અશુદ્ધ નિશ્ચયનય અને શુદ્ધનિશ્ચયનય; આ રીતે વિભાગ થાય છે; અને વ્યવહારનય કરતાં નિશ્ચયનય શુદ્ધ હોવાથી, બીજી રીતે વિવક્ષા કરતાં નિશ્ચયનયના શુદ્ધ નિશ્ચયનય, શુદ્ધતર નિશ્ચયનય અને શુદ્ધતમ નિશ્ચયનય એ રીતે પણ વિભાગ થાય છે. અહીં આ બીજા પ્રકારની વિવફા દર્શાવેલ છે. તે આ રીતે વ્યવહારનય આત્માને પરપરિણામનો કર્તા માને છે, તેથી તે અશુદ્ધનય છે; જ્યારે નિશ્ચયનય આત્માને સ્વપરિણામનો કર્તા માને છે, એ અપેક્ષાએ વ્યવહારનય કરતાં-નિશ્ચયનય શુદ્ધ
