________________
૨૨૮. .
. અધ્યાત્મમતપરીક્ષા ..
ગાથા - ૫૭ બેમાં જુદાપણું નથી. યદ્યપિ સુખ એ જીવને અનુકૂળ વેદનરૂપ છે અને દુઃખ એ પ્રતિકૂળ વેદનરૂપ છે, તેથી તે અપેક્ષાએ તે જુદા હોવા છતાં જુદા કેમ નથી? તે બતાવવા અર્થે કહે છે કે – પુણ્યનું ફળ જે ચક્રવર્યાદિક સુખ છે, તે પણ વાસ્તવિક જીવમાં વર્તતી ઉત્સુકતાને કારણે, જે અરતિનો પરિણામ વર્તે છે, તે રૂપ દુઃખના પ્રતીકારમાત્રરૂપ છે. આનાથી એ ફલિત થયું કે, જેમ મોટો ઘડો હોય તે પણ ઘટ છે અને નાનો ઘડો હોય તે પણ ઘટ છે; તેમ સંસારી જીવોને જ્યારે પાપનો ઉદય હોય છે ત્યારે અરતિરૂપ દુઃખ વર્તે છે, અને પુણ્યનો ઉદય હોય ત્યારે, ઉત્સુકતાને કારણે જે અરતિ હોય છે, તે ભોગસામગ્રી મળવાથી કાંઇક અલ્પ થાય છે. તેથી પાપના ઉદયકાળમાં જે અરતિ છે, તે પ્રતીકારસામગ્રીના અભાવને કારણે અધિક દુઃખરૂપ છે, અને પુણ્યના ઉદયકાળમાં પ્રતીકારસામગ્રી પ્રાપ્ત થવાથી તે અરતિનું દુઃખ કાંઇક અલ્પમાત્રામાં છે; તેથી દુઃખરૂપે બંને પરિણામો સમાન છે. માટે જ પુણ્યપાપના ફળને અભિન્નરૂપે નિશ્ચયનય સ્વીકારે છે.
અહીં વિશેષ એ છે કે, શતાવેદનીયથી જીવને અનુકૂળ વેદન ઉત્પન્ન થાય છે; પરંતુ સંસારી જીવોને પુણ્યના ઉદયના કાળમાં શાતા સહવર્તી વિષયોમાં ઉત્સુકતા પણ વર્તતી હોય છે, અને વિષયોની અપ્રાપ્તિકાળ સુધી ત્યાં અરતિરૂપ દુઃખ હોય છે, અને વિષયોના પ્રાપ્તિકાળમાં તે દુઃખનો પ્રતીકાર થાય છે; અને સામાન્યથી ઘાતી પ્રકૃતિના સાન્નિધ્યમાં અઘાતી પ્રકૃતિ પણ ઘાતી જેવી જ છે, તે દૃષ્ટિને સામે રાખીને, પુણ્યપાપના ફળને દુઃખરૂપ બતાવેલ છે. પરંતુ જેમનો મોહ નાશ થયો છે, તેઓને શાતાવેદનીયકર્મથી કેવલ શાતાનો જ અનુભવ થાય છે, પણ ઔસુક્ય કે અરતિનો પરિણામ થતો નથી; તેથી અરતિરૂપ દુઃખ તેઓને નથી, અને અરતિરૂપ દુઃખના પ્રતીકારરૂપ સુખનો પરિણામ પણ તેઓને નથી; તેથી તેઓના સુખને નિશ્ચયનય પણ પ્રાયઃ દુઃખરૂપ. કહી શકશે નહિ. પરંતુ તેવું વદન વીતરાગને જ હોય છે, તેથી તેની વિવક્ષા કરેલ નથી એમ ભાસે છે. .
ઉત્થાન - પૂર્વમાં કહ્યું કે, પાપનું ફળ દુઃખ છે, અને પુણ્યનું ફળ દુઃખનો પ્રતીકાર છે; ત્યાં કોઈને શંકા થાય છે, ઉપરોક્ત કથન કરતાં વિપરીત સ્વીકારીએ તો શું વાંધો? અર્થાત્ પુણ્યનું ફળ સુખ છે, અને પાપનું ફળ સુખનો. પ્રતીકાર છે; તેમ માનીએ તો શું વાંધો? તેથી કહે છે -
ટીકાર્ય - “રત્ર અને વિપર્યય પણ, અર્થાત્ પુણ્યનું ફળ સુખ અને પાપ એ સુખના પ્રતીકારરૂપ છે, એ પ્રમાણે વિપર્યય પણ, સુવચ નથી; કેમ કે પ્રત્યક્ષ બાધ છે.
ભાવાર્થ - અહીં પ્રત્યક્ષબાધ એ છે કે, અશાતામાં વિહ્વળ થયેલા જીવોને અરતિનો પરિણામ પ્રત્યક્ષથી દેખાય છે, પરંતુ રતિરૂપ સુખના પ્રતીકારરૂપ અલ્મરતિ ત્યાં દેખાતી નથી; તેથી ત્યાં સુખના પ્રતીકારરૂપ પાપનું ફળ સ્વીકારવું, તે પ્રત્યક્ષ વિરોધી છે. પુથપાપ પ્રત્યક્ષવાઘાત' એ કથનમાં તદુથી સાક્ષી કહે છે
ટીકાર્ય -પુuTનં – કર્મનો ઉદય હોવાને કારણે પાપના ફલની જેમ પુણ્યનું ફળ દુઃખરૂપ જ છે. નrથી શંકા કરે છે કે, પાપના ફળમાં પણ સમાન છે. અર્થાત્ પાપનું ફળ સુખરૂપ છે એ પ્રમાણે સમાન છે. તો કહે છે કે એમ કહેવામાં પ્રત્યક્ષ વિરોધિતા છે.
