________________
ગાથા - ૫૭
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૨૭
છે; અને તે શુદ્ધ નિશ્ચયનયની દૃષ્ટિથી, વિશિષ્ટ પરિણામ શુભ-અશુભરૂપ બે પ્રકારના છે. જ્યારે શુદ્ધતર નિશ્ચયનય સૂક્ષ્મ જોનારો છે, અને તે પુણ્ય અને પાપ પરિણામને એક અશુદ્ધરૂપે જ સ્વીકારે છે; અને શુદ્ધતમ નિશ્ચયનય અવિશિષ્ટ શુદ્ધ પરિણામને જ સ્વીકારે છે. અહીં શુદ્ધતર નિશ્ચયનયને આશ્રયીને કહે છે.
ast :- पुण्यपापपरिणामावप्यशुद्धरूपतया वस्तुत एकरूपावेव, तत्फलयोरपि सुखदुःखयोरत्यन्तमभिन्नत्वात्, न हि पुण्यफलमपि चक्रवर्त्त्यादिसुखं परमार्थतः सुखं, अङ्गनासम्भोगादिविषयौत्सुक्यजनितारतिरूपदुःखप्रतीकारमात्रत्वात्तस्य । न च विपर्ययोऽपि सुवचः, प्रत्यक्षबाधात् तदुक्तं
१ पुण्णफलं दुक्खं चिय कम्मोदयओ फलं व पावस्स ।
नणु पावफलेवि समं, पच्चक्खविरोहिया चेव ॥ (वि. भा. २००४)
२ जत्तो च्चिय पच्चक्खं सोम्म ! सुहं णत्थि दुक्खमेवेदं । तप्पडियारविभिण्णं तो पुण्णफलंति दुक्खं ति ॥ (वि. भा. २००५)
३ विसयसुहं दुक्खं चिय दुक्खपडियारओ तिगिच्छव्व ।
તેં મુમુવયારાઞો, ા ય વયારો વિળા તત્ત || (વિ. મા. ૨૦૦૬)
છૂટું ‘તત્વાયોરપિ’ અહીં ‘પિ’ શબ્દ ‘વાર' અર્થક છે અને ‘ન હૈિં મુખ્યત્તમપિ’ અહીં ‘ટ્વિ’ શબ્દ ‘યસ્માત્’ અર્થક છે.
ટીકાર્ય :- ‘પુણ્યપાપ’ – પુણ્યપાપપરિણામ પણ અશુદ્ધપણારૂપે વસ્તુતઃ એકરૂપ જ છે, કેમ કે તેના ફલરૂપ જ અર્થાત્ પુણ્યપાપના ફલરૂપ જ સુખ-દુઃખનું અત્યંત અભિન્નપણું છે. જે કારણથી પુણ્યનું ફલ પણ ચક્રવર્ત્યાદિ સુખ, ૫રમાર્થથી સુખ નથી; કેમ કે તેનું અર્થાત્ ચક્રવર્ત્યાદિ સુખનું, અંગનાસંભોગાદિ વિષયના ઉત્સુકપણાથી જનિત અરતિરૂપ દુઃખનું પ્રતીકારમાત્રપણું છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, શુદ્ધ નિશ્ચયનય જીવના વિશિષ્ટ પરિણામનો શુભ-અશુભરૂપે જે વિભાગ પાડે છે, -તે પુણ્યપાપના પરિણામરૂપ જ છે. અર્થાત્ પુણ્યબંધને અનુકૂળ એવો જે શુભ અધ્યવસાય, અને પાપબંધને અનુકૂળ એવો જે અશુભ અધ્યવસાય, તે બંનેનો જુદો વિભાગ કરે છે. પરંતુ શુદ્ધતર નિશ્ચયનય શુભ-અશુભ બંને પરિણામો આત્માના સ્વભાવભૂત નથી, પરંતુ પરઉપરાગથી પ્રવર્તિત છે તેથી, તેને અશુદ્ધરૂપ એક સ્વરૂપે જ સ્વીકારે છે. અને તેમાં તે યુક્તિ આપે છે કે, તે બે પરિણામના ફલરૂપે જીવને જે સુખ-દુઃખ પ્રાપ્ત થાય છે, તે
१. पुण्यफलं दुःखमेव कर्मोदयतः फलमिव पापस्य । ननु पापफलेऽपि समं प्रत्यक्षविरोधिता चैव ॥
२. यत एव प्रत्यक्षं सौम्य ! सुखं नास्ति दुःखमेवेदम् । तत्प्रतीकारविभक्तं ततः पुण्यफलमिति दुःखमिति ॥
३. विषयसुखं दुःखमेव दुःखप्रतीकारतश्चिकित्सेव । तत्सुखमुपचारान्नोपचारो विना तथ्यम् ॥
