________________
૨૩૦
અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
. . . . . . . . .
ગાથા -૫૭
ભાવાર્થ:- અહીં વિશેષ એ છે કે, જીવને ઇંદ્રિયની સાથે અનાદિકાળનો સંબંધ હોવાથી પ્રવૃત્તિમૈત્રી છે; અને તે મૈત્રીને કારણે, ઇંદ્રિયોને જે અનુકૂળ હોય તેમાં જ જીવને રુચિ પેદા થાય છે. તેથી પ્રવૃત્તમૈત્રીવશ ઉદીર્ણ એવી મહામોહરૂપ અગ્નિની જ્વાલાના ઉપપાત સંદેશ તૃષ્ણા કહેલ છે. અને ઇંદ્રિયોથી તૃષ્ણા પેદા થાય છે તેથી તૃષ્ણારૂપ દુઃખને પેદા કરનાર ઇંદ્રિયો હોવાથી ઇંદ્રિયોને વ્યાધિસ્થાનીય કહેલ છે.
ઉત્થાન :- ટીકાના પ્રારંભથી માંડીને રૂતિ વાનસ્' સુધીના કથનનું નિગમન કરતાં તત:' થી કહે છે
ટીકાર્ય :- “તત:' - તે કારણથી પરિણામથી બંધ અને મોક્ષ છે, એ પ્રમાણે સ્થિત છે.
ટીકાઃ- વેપBHUવ્યાપ વરિંયતિત્નિ વયો વાહ્ય વંધમોક્ષહેતવતે નૈઋન્તિા વાત્યક્તિા: तत्सद्भावासद्भावाभ्यामपि फलासद्भावसद्भावदर्शनात्।
ટીકા - “વે તુ' જે વળી પરમાણવ્યપરોપણ અને બહિરંગયતિલિંગાદિ બંધ અને મોક્ષના હેતુઓ છે, તે એકાંતિક નથી અને આત્યંતિક નથી; કેમ કે તેના સર્ભાવ અને અસદ્ભાવથી પણ ફલના સદ્ભાવ અને અસદ્ભાવનું દર્શન છે.
ભાવાર્થ:- વ્યવહારનય પરપ્રાણવ્યપરોપણને બંધનું કારણ માને છે, અને બાહ્ય સાધુવેષને મોક્ષનું કારણ માને છે; અને તે બાહ્યદૃષ્ટિથી બંધ અને મોક્ષનાં કારણો દેખાય તેવાં છે, તેથી તેને બાહ્ય કારણો કહ્યાં. અને નિશ્ચયનય તે બાહ્ય કારણોને એકાંતિક અને આત્યંતિક નથી એમ કહીને, મોક્ષ પ્રત્યે તેની કારણતા નથી તેમ સ્થાપન કરે છે; કેમ કે નિશ્ચયનય એકાંતિક અને આત્યંતિક કારણને જ કારણરૂપે માને છે. અને તે બાહ્ય કારણો એકાંતિક અને આત્યંતિક કારણ નથી, તેમાં યુતિ બતાવે છે કે, (૧) બાહ્ય કારણનો અભાવ હોય છતાં ફળનો અસલ્કાવા દેખાય છે. જેમ કોઇએ હિંસા કરી છતાં નરકરૂપ ફળ તેને પ્રાપ્ત ન થયું. એ જ પ્રમાણે બાહ્ય કારણ યતિલિંગ ધારણ કરે છે, છતાં મોક્ષરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થતી નથી; અને (૨) બાહ્ય કારણોનો અભાવ હોય છતાં ફલનો સદૂભાવ દેખાય છે. જેમ કોઈએ બાહ્ય હિંસા નથી કરી છતાં નરકમાં જાય છે. અને બાહ્ય કારણ યતિલિંગ વિના પણ, ભરતાદિને કેવલજ્ઞાન થયું છે. અને (૩) બાહ્યકારણ વિદ્યમાન હોય ત્યારે ફલનો સદ્ભાવ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. જેમ બાહ્ય હિંસા કરતો હોય, ત્યારે કર્મબંધની પ્રાપ્તિ થાય છે; અને બાહ્ય સાધુનો વેષ વિદ્યમાન હોય, ત્યારે મોક્ષસ્વરૂપ ફળની પ્રાપ્તિ થાય છે. તે જ રીતે (૪) બાહ્ય કારણના અભાવમાં ફલનો અભાવ પણ હોય છે. જેમ બાહ્ય હિંસા નથી, તો નરકાદિની પ્રાપ્તિ થતી નથી; અને બહિરંગ યતિલિંગ વિના મોક્ષની પ્રાપ્તિ થતી નથી. તેથી બાહ્ય કારણના સદ્ભાવ અને અસદુભાવમાં ફલના સભાવ અને અસદ્ભાવનો અનેકાંત છે. અને વળી બાહ્ય કારણને આત્યંતિક નથી તેમ કહ્યું, તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, કોઇ જીવ બાહ્ય હિંસા ઘણી કરે, તો પણ અલ્પ ફળ મળે; અને કોઈ જીવ બાહ્ય હિંસા અલ્પ કરે, તો પણ ઘણું ફળ મળે; તેમ પણ પ્રાપ્ત થાય છે. તેવી રીતે કોઇ જીવ સંયમની ઘણી આચરણા કરે, તો પણ સામાન્ય ફળ પ્રાપ્ત કરે; અને કોઇ જીવ અલ્પ આચરણા કરે, તો પણ
