________________
ગાથા - ૫૭.
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા..
• • • • • • • . . . . . . . . .૨૨૫ પરિણામ કરે છે, ત્યારે તે અશુભ ભાવ પરઉપરાગથી પ્રવર્તિત છે. આ બંને પ્રકારના પરઉપરાગપ્રવર્તિત ભાવો જીવના વિશિષ્ટ પરિણામરૂપ છે. અને જયારે જીવ બાહ્ય પદાર્થને નિમિત્તરૂપે ગ્રહણ કરતો નથી, ત્યારે તે પદાર્થોના નિમિત્તે પ્રવર્તતો પરિણામ જીવમાં થતો નથી; તે વખતે સ્વદ્રવ્યમાત્રથી પ્રવૃત્ત એવો એક જ પ્રકારનો ભાવ થાય છે, જે અવિશિષ્ટ એકસ્વરૂપ છે.
ટીકાર્ય - “જીવશ' અને જીવ, ઉપદર્શિત અન્યતર સ્વપરિણામને જ કરે છે, પરંતુ પર પરિણામ કરતો નથી; કેમ કે એક ક્ષેત્રપણા વડે અવસ્થિત પણ પુદ્ગલોમાં તદ્ ઉપાદાન-હાનની અયોગ્યતા હોવાને કારણે, =જીવ વડે ઉપાદાન-હાનની અયોગ્યતા હોવાના કારણે, તત્કર્મત્વનો જીવના કર્મત્વનો, અભાવ છે.
ઉત્થાન :- અહીં પ્રશ્ન થાય કે, જીવના પ્રયત્નનું કર્મ, પુદ્ગલદ્રવ્ય કેમ થતું નથી? તેથી તેમાં હેતુ કહે છે
ટીકાર્ય :- “તત્ર' - સ્વતંત્રથી પ્રાપ્તનું જ સ્વતંત્ર એવા કર્તાથી પ્રાપ્યનું જ, કર્મપણું છે.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, જીવે, ઉપદર્શિત અન્યતર સ્વપરિણામને જ કરે છે, પરંતુ પર પરિણામને જીવ કરતો નથી; અર્થાત માટીમાંથી ઘટ બનાવવારૂપ જે માટીનો ઘટપરિણામ થાય છે, તે રૂપ પર પરિણામ જીવ કરતો નથી; તે જ રીતે ઔદારિક કે કાર્મણવર્ગણાના પુદ્ગલોને શરીરરૂપે કે કર્મરૂપે પરિણામ પણ જીવ કરતો નથી. કેમ કે એક ક્ષેત્રપણા વડે અવસ્થિત પણ શરીરનાં કે કર્મનાં પુગલોમાં જીવ વડે ગ્રહણ અને હાનની યોગ્યતા નહીં હોવાના કારણે, જીવની ક્રિયાના વિષયભૂત તે પદાર્થો બનતા નથી. ' અહીં પ્રશ્ન થાય કે, જીવના પ્રયત્નનું કર્મ, પુદ્ગલ દ્રવ્ય કેમ બનતું નથી? તેમાં ‘વંતત્ર ....મૈત્રી' હેતુ કહ્યો. તેનું તાત્પર્ય એ છે કે, સ્વતંત્ર એવા કર્તાની કૃતિનો જે વિષય હોય તે જ કર્મ કહેવાય, પરંતુ તે પુદ્ગલો જીવથી ગ્રહણની યોગ્યતાને ધારણ કરતા નથી, તેથી જીવથી તે પ્રાપ્ય નથી; ફક્ત તે પુગલો એક ક્ષેત્રમાં હોવાને કારણે જીવ તે પુદ્ગલોને ગ્રહણ કરે છે તેવો જીવને ભ્રમ વર્તે છે. વસ્તુતઃ જીવના પ્રયત્નથી જીવમાં વિશિષ્ટ કે અવિશિષ્ટ પરિણામ જ પેદા થાય છે, અને જીવના તે પ્રયત્નને નિમિત્ત કરીને બાહ્ય પદાર્થો સ્વતઃ તે તે રૂપે પરિણામ પામે છે; એ પ્રકારનો નિશ્ચયનયનો આશય છે.
Ast:- कथं तर्हि ज्ञानावरणादिद्रव्यकर्मबन्ध इति चेत्? आत्मनो रागद्वेषरूपं भावकर्म निमित्तीकृत्य योगद्वारा निविशमानानां स्वत एवोपात्तवैचित्र्याणां ज्ञानावरणादिभावपरिणतेरुपचारात् इति गृहाण।
કાર્ચ: - “વાર્થ' અહીં પૂર્વપક્ષી કહે છે કે, તો પછી જ્ઞાનાવરણાદિદ્રવ્યકર્મબંધ કેવી રીતે છે? તેનો ઉત્તર આપતાં કહે છે - આત્માના રાગ-દ્વેષરૂપ ભાવકર્મને નિમિત્ત કરીને, યોગ દ્વારા (આત્મામાં) નિરિશમાન, (અને) સ્વતઃ જ ઉપાત્તવૈચિત્ર્યનો=વિચિત્ર એવા કર્મપુગલોનો, જ્ઞાનાવરણાદિ ભાવ પરિણતિના ઉપચારથી, (જ્ઞાનાવરણાદિ દ્રવ્યકર્મરૂપે વ્યવહાર થાય છે) એ પ્રમાણે તું ગ્રહણ કર.
