________________
૨ ૨ ૨. અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા -પ૬ વિવેકી આત્મા સમ્યજ્ઞાનપૂર્વક તે ભાવો પ્રત્યે દ્વેષ કરે છે. અને તે જ રીતે ગુણો પ્રત્યેનો રાગ પણ ગુણોની અનતિશયતાની કક્ષા સુધી જ વર્તે છે, પરંતુ જયારે તે ગુણો રાગ વગર સહજ સ્કુરણ થાય તેવી કક્ષા પ્રાપ્ત થાય, ત્યારે તે ગુણો સર્વત્ર ઉદાસીનતાના ભાવરૂપ વીતરાગભાવમાં જ પરિણમન પામે છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, જ્યારે આત્માને ગુણોનો રાગ થાય છે, ત્યારે તે રાગના વિષયભૂત ગુણો તે વીતરાગભાવસ્વરૂપ છે, તેથી આદ્યકક્ષામાં જીવને વીતરાગતાના રાગથી વીતરાગ પ્રત્યેની બહુમાનાદિની ક્રિયા દ્વારા વીતરાગ પ્રત્યે અભિમુખભાવ થતો જાય છે, જે રાગની અતિશયતા પામતો જાય છે, અને અતિશયિત વીતરાગતાનો રાગ જયારે સત્ત્વના પ્રકર્ષને કરાવી શકે તે ભૂમિકાનો પ્રાપ્ત થાય, ત્યારે રાગ સ્વયં નાશ પામે છે અને વીતરાગભાવ ફુરણ થવા માંડે છે.
અહીં અનાત્મવિદ્ને જ સર્વ દુઃખના મૂળભૂત રાગ-દ્વેષનો પ્રભાવ છે એમ કહ્યું, ત્યાં વિશેષ એ છે કે, યદ્યપિ આદ્યકક્ષાવાળા આત્મવિદ્ને પણ પ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષ હોય છે, અને તે ઉત્તરોત્તર અતિશયતાને પામતા હોય છે, તો પણ અપ્રશસ્ત રાગ-દ્વેષના ઉન્મેલનમાં તે પ્રશસ્ત કષાય કારણભૂત બને છે, અને અંતે સર્વથા રાગ-દ્વેષના અભાવમાં વિશ્રાંત થાય છે; તેથી ફળની અપેક્ષાએ તેઓ આત્મવિદ્ છે. તો પણ હજુ અંતઃકરણના ખેદના નાશરૂપ ફળ થયું નથી, તે અપેક્ષાએ તેઓને આત્મવિદ્ ન કહેતાં વીતરાગને જ પરમાર્થથી આત્મવિદ્ કહેલ છે.
અહીં સર્વ દુઃખના મૂળરૂપ જે રાગ-દ્વેષ કહ્યા છે, તે સર્વ દુઃખ શાતા-અશાતારૂપ નહીં; પરંતુ આત્માની આકુળતાના પરિણામરૂપ જે દુઃખ છે, તે રાગ-દ્વેષ પ્રભાવ છે. યદ્યપિ જે પદાર્થ પ્રત્યે રાગ હોય છે, અને પુણ્યથી તે પદાર્થની પ્રાપ્તિ થાય છે ત્યારે રાગપ્રભવ દુઃખ દેખાતું નથી, પરંતુ વસ્તુતઃ ત્યારે પણ જે પદાર્થ પ્રત્યે રાગ છે, તે પદાર્થના વ્યાઘાતક પદાર્થ પ્રત્યે અવશ્ય દ્વેષ હોય છે. ક્વચિત્ તે બહુ અતિશયિત ન હોય તો પણ, જીવને તે ઇષ્ટ પદાર્થોનો વ્યાઘાત ન થાય તેવી આકાંક્ષા હોય છે; તેથી ઈષ્ટના વ્યાઘાતક પદાર્થના નિવર્તનનો પરિણામ પણ હોય છે, તે દ્વેષરૂપ છે. તેથી રાગકાળમાં પણ પ્રાપ્તપદાર્થના રક્ષણની આકાંક્ષા અને તેના વ્યાઘાતકની નિવૃત્તિની આકાંક્ષાદિ આકુળતારૂપ, અરતિના પરિણામસ્વરૂપ દુઃખ ત્યાં વર્તે છે. ફક્ત જ્યારે તે રાગ-દ્વેષ પ્રશસ્ત પ્રશસ્તતર ભાવને પામતા જાય છે, ત્યારે તે આકુળતાના જનક બનતા નથી, પરંતુ ઉત્તરોત્તર અપ્રશસ્ત રાગાદિકૃત જે આકુળતા છે, તેની મંદતાના જનક બને છે.
વળી તે આત્મજ્ઞાન પરમાર્થથી વીતરાગને જ છે; કેમ કે તેઓને જ દુઃખક્ષયરૂપ આત્મજ્ઞાનના ફળનો સંભવ છે. તેનો ભાવ એ છે કે, બીજાઓને દુઃખ પ્રશસ્ત રાગને કારણે અલ્પ અલ્પતર થતું હોય છે તો પણ, સર્વથા આકુળતાના ક્ષયરૂપ દુઃખક્ષય વીતરાગને જ છે. તેથી કાર્યની નિષ્પત્તિની અપેક્ષાએ આત્મજ્ઞાન ત્યાં જ છે, માટે પરમાર્થથી વીતરાગને જ આત્મજ્ઞાન છે, એમ ક્યું છે.
અહીં પ્રશ્ન થાય કે, વીતરાગને પણ અસાતાના ઉદયકૃત દુઃખ હોઇ શકે છે; તો દુઃખક્ષયરૂપ આત્મજ્ઞાનનું ફલ ત્યાં છે, એમ કેમ કહેવાય? તેથી કહે છે કે, અંત:કરણના ખેદના નિરાસનું જ, અનાકુળત્વભાવનારૂપ જ્ઞાનનું ફળપણું છે.
તાત્પર્ય એ છે કે, અનાકુળત્વભાવનારૂપ આત્મજ્ઞાન છે, અને તે વૃદ્ધિને પામતું અંતઃકરણના ખેદનો નિરાસ કરે છે; અને અંતે તે અનાકુળત્વભાવનારૂપ જ્ઞાન વીતરાગતામાં નિષ્ઠાને પામે છે ત્યારે, પરિપૂર્ણ અંતઃકરણના ખેદનો નિરાસ કરે છે. અને અહીં અંત:કરણનો ખેદ બાહ્ય પદાર્થો પ્રત્યે રાગ-દ્વેષને કારણે થયેલા જીવના આકુળતા પરિણામરૂપ જ છે, અને આત્મવિ તે જ દુઃખનો ક્ષય અહીં ગ્રહણ કરેલ છે.
