________________
ગાથા : પ. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
૨૨૧ જ અધ્યાત્મ છે, અને તે અધ્યાત્મભાવનાથી આત્મામાં અધ્યાત્મભાવ અતિશયિત થાય છે, અને તેનાથી અધ્યાત્મના પ્રતિપક્ષભૂત રાગદ્વેષની પરિણતિ વિલીન પામે છે, તે અધ્યાત્મનું માહાત્મ છે.
ટીકા - અનાવિલાનેવ દિ સર્વમૂન રાષિપ્રમ:, ત ર તત્વતિપક્ષાત્માને તિ વિત્નીને तत्त्वात्मज्ञानं परमार्थतो वीतरागाणामेव, तेषामेव दुःखक्षयरूपतत्फलसंभवात्, अन्तःकरणखेदनिरासस्यैवानाकुलत्वभावनारूपज्ञानफलत्वात्, तदुक्तं
आत्माऽज्ञानभवं दुःखमात्मज्ञानेन हन्यते । तपसाप्यात्मविज्ञानहीनैश्छेत्तुं न शक्यते ॥ इति [योगशास्त्र ४-३]
ટીકાર્થ:- “મનાભ'અનાત્મવિદ્ને જ સર્વદુઃખના મૂળભૂત રાગ-દ્વેષનો પ્રભાવ છે, અને તે રાગ-દ્વેષ, તત્વતિપક્ષ આત્મજ્ઞાન હોતે છતે વિલય=નાશ પામે છે; અને તે આત્મજ્ઞાન પરમાર્થથી વીતરાગને જ છે; કેમ કે તેઓને જ દુઃખક્ષયરૂપ તલ્ફળનો=આત્મજ્ઞાનના ફળનો, સંભવ છે.
ઉત્થાન - અહીં પ્રશ્ન થાય કે, વીતરાગને પણ અસાતાના ઉદયકૃત દુઃખ હોઇ શકે છે, તો દુઃખક્ષયરૂપ તેનું ફળ ત્યાં છે, તેમ કઈ રીતે કહી શકાય? તેથી કહે છે -
ટીકાર્ય - ઝારા ' અંતઃકરણના ખેદના નિરાસનું જ અનાકુલત્વભાવનારૂપ જ્ઞાનનું ફળપણું છે. - “ત,$' - તે કહ્યું છે -‘માત્મ' આત્માના અજ્ઞાનથી થયેલું દુઃખ, આત્મજ્ઞાનથી નાશ પામે છે. તપ દ્વારા. પણ આત્મવિજ્ઞાનથી રહિત એવા જીવો વડે (આત્માના અજ્ઞાનથી થયેલ દુઃખનો ) ઉચ્છેદ કરવા માટે શક્ય
નથી.
ભાવાર્થ:- અહીં અનાત્મવિદ્ તેઓ છે, કે જેઓ પોતાનાથી ભિન્ન એવા પુદ્ગલાદિને પોતાના માને છે, અને દેહાદિરૂપ જ હું છું એમ માને છે. આમ છતાં, જ્યારે અભવ્યાદિ પણ પરલોક માટે સુનિશ્ચિત હોય છે ત્યારે - પરલોકપ્રધાન બનીને સુદઢ રીતે સંયમાદિમાં યત્ન કરે છે ત્યારે પણ યદ્યપિ તેઓ બાહ્ય ભોગ્ય પદાર્થોને અને
શરીરને ગૌણ કરીને જીવે છે, ત્યારે તેને શરીરાદિમાં પૃથક્મણાની બુદ્ધિ અવશ્ય વર્તે છે; તેથી શરીરાદિને ગૌણ કરીને તેનાથી ભિન્ન એવા પોતાના માટે તેમનો સર્વ યત્ન છે તો પણ તેઓ અનાત્મવિદ્ છે. કેમ કે તત્ત્વથી આત્મવિદ્ તે જ છે, કે જેને શરીર અને બાહ્ય પદાર્થોથી પૃથભૂત એવી ચેતનાના જે શુદ્ધ ભાવો છે, તેનું આછું આછું પણ દર્શન થવાથી તે ભાવો પ્રત્યે અત્યંત રુચિ પેદા થાય છે, અને તેનાથી વિરુદ્ધ દેહાદિના સંબંધથી થનારા ભાવો પ્રત્યે નિર્ગુણતાના ભાનને કારણે અરુચિ થાય છે. તેથી તેમને સમ્યમ્ અવલોકનપૂર્વક આત્મગુણો પ્રત્યે રાગ અને દોષો પ્રત્યે દ્વેષ સ્કુરાયમાન હોય છે. અને તે પ્રશસ્તભાવને પામેલા રાગ-દ્વેષ, દાહ્ય એવા કચરાને બાળીને વતિ જેમ સ્વતઃ નાશ પામે છે, તેની જેમ વિનાશશીલ છે. કેમ કે અતત્ત્વભૂત આત્માના ભાવો પ્રત્યે વર્તતો દ્વેષ, તે ભાવોને આત્મામાં સ્કુરણ થતાં અવરોધ કરે છે; અને જ્યારે તે ભાવો સર્વથા સ્કરણ ન થઈ શકે તે અવસ્થાને પ્રાપ્ત કરે, ત્યારે દ્વેષ સ્વતઃ વિનાશ પામે છે; કેમ કે તે ભાવો આત્મામાં ઉત્પન્ન ન થઈ શકે તે માટે
