________________
ગાથા - ૫૫
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
૨૧૯
યદ્યપિ પૂર્વપક્ષીનું એ કહેવું છે કે, સ્વીયત્વજ્ઞાન છે ત્યાં પણ સ્વભિન્નત્વજ્ઞાન થઇ શકે છે, તેનું નિરાકરણ સામાન્યથી જોતાં વીતરાગસ્વભાવની ભાવનાનું પ્રતિકૂલપણું કહેવાથી થતું નથી. પરંતુ સ્વભિન્નત્વજ્ઞાન વીતરાગસ્વભાવની ભાવનાને અનુકૂળ છે, કેમ કે જીવને પોતાનાથી આ ભિન્ન છે એવું જ્ઞાન થવાના કારણે, બધા પદાર્થો પ્રત્યે તે રાગાદિરહિત ભાવવાળો થાય છે. તેથી જે સ્વભિન્નત્વજ્ઞાન વીતરાગભાવને અનુકૂળ નથી, તે તત્ત્વથી સ્વભિન્નત્વજ્ઞાન જ નથી.
જેમ સામાન્ય સંસારી જીવોને મરણનું જ્ઞાન સુનિશ્ચિત હોવા છતાં નિઃશંકથી જીવે છે તેઓને, તત્ત્વથી મરણનું જ્ઞાન નથી; તેમ બાહ્ય પદાર્થોમાં જેઓ સ્વીયત્વનું જ્ઞાન કરે છે, તેઓને તાત્ત્વિક એવું સ્વભિન્નત્વજ્ઞાન થતું નથી; તેથી જ તેઓને ત્યાં મમકાર થાય છે. માટે એ પ્રાપ્ત થયું કે, પરમાં સ્વીયત્વજ્ઞાન એ તાત્ત્વિક સ્વભિન્નત્વજ્ઞાનનું વિરોધી છે.
ઉત્થાન :- અહીં શંકા થાય કે, ધનાદિમાં જ્યારે સ્વીયત્વબુદ્ધિ થાય છે, તે જ વખતે ત્યાં સ્વભિન્નત્વનું જ્ઞાન પ્રતીત જ છે, છતાં તે વીતરાગભાવને કેમ પેદા કરતું નથી? તેથી બીજો હેતુ કહે છે
ટીકાર્ય :- ‘મમારણ્ય’ – મમકારનું અહંકારની સામગ્રીભૂતપણું છે.
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, બાહ્ય પદાર્થોમાં સ્વીયત્વજ્ઞાન થવાના કારણે જે મમકાર પેદા થાય છે, તે, જીવને શરીરમાં જે અહંકારની બુદ્ધિ છે,સ્વઅભિન્નત્વની બુદ્ધિ છે, તેને અતિશય કરવામાં કારણીભૂત છે. (યદ્યપિ વીતરાગભાવના કરનારને પણ, સર્વથા શરીરમાં અહંકારબુદ્ધિ અને બાહ્યપદાર્થોમાં મમકા૨ બુદ્ધિ ન જ હોય તેમ નહીં; પરંતુ વીતરાગભાવનાને કારણે તે અહંકારબુદ્ધિ અને મમકારબુદ્ધિ ક્ષીણ થાય છે.) અને તે જ રીતે શરીરમાં અહંકારની બુદ્ધિને કારણે, શરીરને ઉપકારી એવા ધનાદિમાં જીવને મમકાર થાય છે. અને બાહ્ય પદાર્થમાં સ્વીયત્વજ્ઞાનને કારણે તે મમકાર જેમ જેમ વૃદ્ધિ પામે છે, તેમ તેમ શરીરમાં અહંકારબુદ્ધિ વૃદ્ધિ પામે છે. કેમ કે બાહ્ય પદાર્થો પોતાને ઉપયોગી છે તેથી મમકારભાવ થયો, પરંતુ તે ઉપયોગિતા આત્માને નથી પણ શરીરને છે, આમ છતાં શરીરની તે ઉપયોગિતાને જીવ પોતાની માને છે તેથી શરીરમાં અહંકારબુદ્ધિ થાય છે; અને જેમ જેમ બાહ્ય પદાર્થમાં મમકાર વૃદ્ધિ પામે છે, તેમ તેમ શરીરમાં અહંકાર વૃદ્ધિ પામે છે. આમ, અહંકાર એ શરીરની સાથે સ્વઅભિન્નત્વજ્ઞાનસ્વરૂપ છે, અને મમકારસ્વરૂપ સ્વીયત્વજ્ઞાન તેની સામગ્રીભૂત છે, તેથી સ્વીયત્વજ્ઞાન સ્વભિન્નત્વજ્ઞાનનું વિરોધી છે. તેથી બાહ્ય પદાર્થમાં સ્વીયત્વજ્ઞાન વીતરાગભાવનાનું વિરોધી છે.
ટીકાર્ય :- ‘અત્તિ ચ' અને વળી આ રીતેબાહ્ય પદાર્થોને પોતાનાથી ભિન્ન માનવા છતાં, જે ત્યાં સ્વીયત્વનું જ્ઞાન કરે છે એ રીતે, વિષયોમાં પ્રતિબદ્ધ એવા તેમને કેવી રીતે સ્વદ્રવ્યમાત્રમાં પ્રતિબંધ સંભવે?
ભાવાર્થ :- તાત્પર્ય એ છે કે, આત્મસ્વભાવભાવના દ્વારા જીવને સ્વદ્રવ્યમાત્રમાં પ્રતિબંધ નિષ્પન્ન કરવાનો છે. જ્યારે ૫૨દ્રવ્યમાં જે વ્યક્તિ સ્વીયત્વજ્ઞાન કરે છે, તે પરદ્રવ્યરૂપ વિષયોમાં પ્રતિબદ્ધ થવાને કારણે, આત્મસ્વભાવભાવના દ્વારા નિષ્પાદ્ય એવા સ્વદ્રવ્યમાત્રમાં, પ્રતિબંધ કેવી રીતે કરી શકે? અર્થાત્ ન કરી શકે.
