________________
ગાથા - ૪૪ . અધ્યાત્મમત પરીક્ષા
૧૭૧ પ્રસંગ પ્રાપ્ત થાય. તેથી સ્વભાવભેદથી બીજના ભેદને માનવારૂપ ફલને અભિમુખ ક્ષણભંગની કલ્પના છે. માટે તે દોષરૂપ નથી.
ઉત્થાન - વ્યવહારનય ઋજુસૂત્રનયને આપત્તિ આપતાં કહે છે
ટીકાર્ય - “ર ર સરિ ' સહકારીચક્રનું અતિશય આધાયકપણું તમારા વડે પણ=ઋજુસૂત્રનય વડે પણ, કલ્પનીય છે. તેની અપેક્ષાએ=સહકારીચક્રના અતિશય આધાયકત્વની અપેક્ષાએ, તત્કાર્યજનકત્વની કલ્પના જ ઉચિત છે. વ્યવહારનયના આ કથનનું નિરાકરણ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે, એમ ન કહેવું. કેમ કે પૂર્વ પૂર્વેક્ષણોનું જ ઉત્તર ઉત્તર તાદેશ ક્ષણોનું જનકપણું છે.
ભાવાર્થ તાત્પર્ય એ છે કે, ઋજુસૂત્રનયે વિલક્ષણ બીજત્વેન અંકુરનું હેતુપણું સ્વીકાર્યું, પરંતુ ચરબીજક્ષણની પૂર્વેક્ષણોવર્તી બીજો કરતાં અંકુરને અનુકૂળ શક્તિરૂપ વિલક્ષણ ચરમબીજક્ષણ સહકારીચક્રને કારણે જ પ્રાપ્ત થાય છે. કેમ કે જ્યાં સુધી કુશૂલસ્થ (કોઠીમાં રહેલું) બીજ હતું ત્યાં સુધી તે બીજ અંકુરનો હેતુ બન્યું ન હતું, જ્યારે ભૂમિમાં તે બીજનું સ્થાપન કર્યા પછી તે ભૂમિને જલાદિ સામગ્રી પ્રાપ્ત થઇ ત્યારે, તે બીજમાં અતિશયતા આવી અને તેનાથી અંકુરરૂપ કાર્ય પેદા થયું; તેથી તે અતિશયનું આધાયક સહકારીચક્ર ઋજુસૂત્રનયને પણ માનવું પડશે. તેથી વ્યવહારનય કહે છે કે, સહકારીચક્રને અતિશયનું આધાયક માનવું અને અંકુર પ્રતિ વિલક્ષણ બીજને કારણ માનવું, અર્થાત્ સહકારીચક્રથી અતિશયને પ્રાપ્ત એવા વિલક્ષણ બીજનું અંકુર પ્રત્યે કારણ માનવું, તેની અપેક્ષાએ સહકારીચક્રને જ બીજની જેમ અંકુરજનક માની લેવું તે ઉચિત છે. કેમ કે તેમ માનવાથી ક્ષણભંગની કલ્પના આવશ્યક રહેતી નથી, અને સહકારીચક્ર માનવા કૃત ગૌરવ તો બંને પક્ષમાં સમાન જ છે. કેમ કે ઋજુસૂત્રનયને પણ અતિશય આધાયકરૂપે સહકારીચક્રને તો માનવું જ પડે છે. આ પ્રમાણેના વ્યવહારનયના કથનને નિરાકરણ કરતાં ઋજુસૂત્રનય કહે છે કે, આ પ્રમાણે ન કહેવું. કેમ કે પૂર્વ પૂર્વ ક્ષણોનું જ ઉત્તર ઉત્તર તાશિક્ષણજનકપણું છે.
આશય એ છે કે, બીજની પૂર્વ પૂર્વ ક્ષણો જ ઉત્તર ઉત્તર તેવા પ્રકારની બીજક્ષણોને પેદા કરે છે અને અંતે અંકુરપૂર્વની જે ચરક્ષણ પ્રાપ્ત થઈ, તે રૂપચરક્ષણ પ્રતિ પણ તે બીજની પૂર્વેક્ષણ જ કારણ છે, પરંતુ સહકારીચક્ર ચરમક્ષણના બીજ પ્રત્યે અતિશય આધાયક બનતું નથી. ફક્ત સહકારીચક્ર તો ચરમણ જ્યારે અંકુરને પેદા કરે છે, ત્યારે અવજર્યસંનિધિરૂપે વર્તે છે. તેથી જ વ્યવહારનયને તેમાં કારણતાનો ભ્રમ વર્તે છે, પરંતુ વસ્તુતઃ સહકારીચક્ર કારણ નથી કે અતિશય આધાયક નથી; તેમ ઋજુસૂત્રનય માને છે.
ઉત્થાન - અહીં વ્યવહારનય દોષનું ઉલ્કાવન કરતાં કહે છે કે, પૂર્વ પૂર્વ ક્ષણ જ ઉત્તર ઉત્તર તાદશક્ષણની જનક છે, એમ ઋજુસૂત્રના કહેશે તો, એક જ કાળમાં પ્રાપ્ત ચરમક્ષણવાળા બે બીજથી જ્યારે અંકુર પેદા થાય છે ત્યારે, પૂર્વેક્ષણમાં વિલક્ષણ શક્તિવાળા બંને બીજ છે, અને તે બંને બીજનો નાશ ચરમક્ષણમાં થઈ જાય છે, અને ઉત્તરક્ષણમાં તે બંને અંકુરરૂપે દેખાય છે; પરંતુ કયા બીજથી કયો અંકુર પેદા થયો છે, તેનું નિયમન કરનાર કોઈ અનુગત પદાર્થ નથી, તેથી તે બંને બીજોમાં અન્ય બીજથી અન્ય અંકુરો પેદા થયો છે તેમ માનવાનો અતિપ્રસંગ
