________________
૧૯૪
અધ્યાત્મમતપરીક્ષા
ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭
કારણોમાં અબલપણું નથી). બીજા વિકલ્પમાં વ્યાપારનું વૈષમ્ય છે. (તેથી બાહ્ય કારણોમાં અબલપણું નથી.) ||૪૬॥
ગાથાર્થ :- ત્રીજા વિકલ્પમાં બંનેની પણ સમતા છે, (તેથી બાહ્ય કારણોમાં અબલપણું નથી. ) અને ચોથો વિકલ્પ અસિદ્ધ છે. ‘કૃતિ’ શબ્દ પ્રશ્નના ઉત્તરની સમાપ્તિ સૂચક છે. તે કારણથી=ચારે વિકલ્પોથી અત્યંતરનું બલિકપણું સિદ્ધ થતું નથી તે કારણથી, સમ અપેક્ષાવાળા એવા બંનેની પણ સમતા=સમાનતા, છે. એ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ 9.118911
ઉત્થાન :- ગાથા-૪૫માં પ્રથમ વિકલ્પમાં કહ્યું કે, કાર્યનિષ્પત્તિમાં અંતરંગ હેતુના વૈચિત્ર્યથી કાર્યનું વૈચિત્ર્ય છે, તેથી બહિરંગ કરતાં અંતરંગ હેતુ બલવાન છે. તેના નિરાકરણરૂપે ગાથા-૪૬માં કહ્યું કે, અંતરંગ અને બહિરંગ હેતુની સમાન સામગ્રી છે. તેની વિચારણા કરતાં ટીકામાં કહે છે
ટીકા :- “અન્તરહો હેતુ દૃષ્ટાવ્યો વનવાન, વાસ્તૂઘમાવિરૂપો ન તથે''તિ વિદ્વનિા તંત્ર તેમાં यद्ययमाशयो यत् नानापुरुषाणामेकजातीयव्यापारभाजामपि धनप्राप्त्यादितारतम्यं यत्तारतम्याधीनं तस्यै बलवत्त्वमिति तत्रोच्यते-किमुद्यममनपेक्ष्यैव दैवमाहत्यफलं जनयत्यपेक्ष्य वा ? आद्योऽनभ्युपगमदुःस्थो, द्वितीयेऽपेक्षारूपं बलं द्वयोस्तुल्यमेव, कार्योत्कर्षप्रयोजकोत्कर्षरूपम् तु तन्न सार्वत्रिकं, काचित्कं तु बाह्यकारणेऽपि निराबाधमेव । "सुखदुःखादिवैचित्र्यं कर्मवैचित्र्यादेवेत्येतावान् विशेष" इति चेत् ? काममभिमतमेतत्।
–
ટીકાર્ય :- ‘અન્તરો’ - અંતરંગ હેતુ અદૃષ્ટ બલવાન છે, વળી ઉદ્યમાદિરૂપ બાહ્ય (હેતુ) તેવો નથી—બલવાન નથી, એ પ્રમાણે કેટલાક કહે છે.
ી ‘પદ્યમાવિરૂપો’ અહીં ‘આદિ’ પદથી બાહ્ય સામગ્રી ગ્રહણ કરવી.
ત્યાં=કેટલાકના તે કથનમાં, તેઓનો જો આ આશય છે (કે) એક.જાતીય વ્યાપારવાળા પણ નાના પુરુષોનું જે ધનપ્રાપ્તિ આદિનું તારતમ્ય છે, તે જેના તારતમ્યને આધીન છે તેનું જ બલવાનપણું છે. આ પ્રકારના કેટલાકના કથનમાં જવાબ કહેવાય છે- શું ઉદ્યમની અપેક્ષા રાખ્યા વગર જ દૈવ આહત્ય ફળને=ક્યારેક થતા ફળને, પેદા કરે છે? કે અપેક્ષા રાખીને આહત્યફળને પેદા કરે છે? આદ્ય વિકલ્પ અનભ્યપગમ=ઉદ્યમની અપેક્ષા રાખ્યા વગર દૈવ ફળ આપે છે તેનો અસ્વીકાર હોવાને કારણે દુઃસ્થ છે. બીજા વિકલ્પમાં અપેક્ષારૂપ બળ બંનેનું સરખું જ છે. વળી કાર્યના ઉત્કર્ષનું પ્રયોજક એવું ઉત્કર્ષરૂપ તે=બળ, (અંતરંગમાં) સાર્વત્રિક નથી, ક્યારેક બાહ્ય કારણમાં પણ તેવું બળ નિરાબાધ જ છે. અહીં પૂર્વપક્ષી આ પ્રમાણે કહે કે સુખ-દુઃખાદિનું વૈચિત્ર્ય કર્મના વૈચિત્ર્યથી છે, આ પ્રકારે અંતરંગ હેતુમાં આટલો વિશેષ છે. તેના સમાધાનરૂપે સ્થિતપક્ષી કહે છે કે, આ કથન
અમને અત્યંત અભિમત છે.
