________________
૨૦૨.
. અધ્યાત્મમત પરીક્ષા ....... ગાથા - ૪૫-૪૬-૪૭ ત્યારે કાર્યમાં પણ અવશ્ય તે હેતુમાં રહેલી વિશેષતાકૃત વિશેષતા થાય છે, માટે દ્રવ્યદાનથી વિશિષ્ટ ભાવદાન હોય ત્યારે ખાલી ભાવદાનથી થતા પુણ્ય કરતાં વિશેષ પુણ્ય અવશ્ય થાય છે. તેથી તે પુણ્યસંપત્તિરૂપ કાર્યની અવાંતર જાતિ દ્રવ્યદાનને કારણે પેદા થાય છે તેમ માનવું ઉચિત છે.
અહીં પ્રશ્ન એ થાય કે, જ્યારે દાનત્વેન દાનહેતુ છે ત્યારે કેવલ દ્રવ્યદાન જે અભિનવશ્રેષ્ઠીમાં હતું ત્યાં પણ પુણ્યસંપત્તિરૂપ કાર્ય અવશ્ય પેદા થવું જોઇએ. તો અભિનવશ્રેષ્ઠીએ દાન આપ્યું છતાં ફળપ્રાપ્તિ કેમ ન થઈ? તેનું સમાધાન એ ભાસે છે કે, જે પરિણામનિરપેક્ષ કેવલ ચેષ્ટારૂપ દ્રવ્યદાન છે તે હેતુરૂપ નથી, પરંતુ દાનને અનુકૂળ આદરાદિ ચેષ્ટાથી યુક્ત એવું દાન જ, આદરના અતિશય દ્વારા, અવાંતરજાતિરૂપ કાર્ય કરે છે. તેથી તેવું કારણ ત્યાં નહિ હોવાના કારણે ત્યાં કાર્યનિષ્પત્તિ થતી નથી.
ગાથાર્થ - ગાથા-૪૫-૪૬-૪૭ની ટીકાના નિગમનરૂપે ‘તમ'થીકહે છે
ટીકા-
તત્તરદ્ધિયોયોપેક્ષામાત્રાજુલ્યત્વતિ વસ્તુસ્થિતિ:કાઝિદ્દાઝળી '
ટીકાર્ય - તે કારણથી, અંતરંગ અને બહિરંગ એવાં બંને કારણોમાં અપેક્ષા માત્રથી તુલ્યપણું જ છે, એ પ્રમાણે વસ્તુસ્થિતિ છે. ભાવાર્થ-પૂર્વમાં અંતરંગહેતુને બળવાન સ્થાપન કરવા માટે ચારવિકલ્પો પાડ્યા, અને તેનું નિરાકરણ સ્થિતપક્ષે કર્યું. તે રીતે સ્થિતપક્ષ પ્રમાણે અંતરંગ અને બહિરંગહેતુની પરસ્પર અપેક્ષા હોવાથી તુલ્યપણું જ છે =કોઇક સ્થાનમાં અંતરંગ હેતુ બલવાન છે, જ્યારે કોઈક સ્થાનમાં બહિરંગહેતુ બલવાન હોય તો પણ, અંતરંગહેતુ બહિરંગહેતુની અપેક્ષા રાખ્યા વગર કાર્ય કરતો નથી, અને બહિરંગહેતુ અંતરંગહેતુની અપેક્ષા રાખ્યા વગર કાર્ય કરતો નથી. એ અપેક્ષાએ કાર્ય પ્રત્યે અંતરંગ અને બહિરંગહેતુ બંને હેતુરૂપે સમાન છે ૪૫-૪૬-૪છા
-: ગાથા-૪૫-૪૬-૪૭નો સંક્ષિપ્તસાર -
-
ઋજુસૂત્રાદિ ચાર નવો જે નિશ્ચયનયરૂપ છે તે અંતરંગહેતુને બલવાન કહે છે, અને તેમની યુક્તિને સામે રાખીને સ્થિતપણે બંનેનું તુલ્યપણું સ્થાપન કરવા માટે ગાથા-૪૫-૪૬માં ચાર વિકલ્પ પાડેલ છે. ત્યાં પ્રથમ વિકલ્પથી નિશ્ચયનયને એ કહેવું છે કે, કાર્યનું વૈચિત્ર્ય અંતરંગહેતુના વૈચિત્ર્યથી થાય છે, માટે અંતરંગહેતુ બલવાન છે. ત્યાં સ્થિતપક્ષે સ્થાપન કર્યું કે, કાર્યની નિષ્પત્તિ પ્રત્યે બંનેની કારણતા સમાન જ છે. કોઈ સ્થાનમાં અંતરંગહેતુ મુખ્યરૂપે હોય છે, તેમ કોઇક સ્થાનમાં બહિરંગહેતુ પણ મુખ્યરૂપે હોય છે.
જેમ મરુદેવા માતાને કેવલજ્ઞાનની પ્રાપ્તિ થઇ, ત્યાં અંતરંગહેતુરૂપ તેવા પ્રકારનો તેમનો ક્ષયોપશમભાવ જ બલવાન કારણ બન્યો, તો પણ તે ક્ષયોપશમને અનુકૂળ યત્નરૂપ ઉદ્યમ પણ ત્યાં હતો જ. તે જ રીતે ભાગ્યવાદી અને ઉદ્યમવાદીના સ્થાનમાં પણ ભાગ્યવાદીનો તથાવિધ લાભાંતરાયનો ક્ષયોપશમભાવ ઉત્કટ હતો, તેથી તે મુખ્ય હતો તો પણ, મોદક આપનારનો ઉદ્યમ અને ભાગ્યવાદી દ્વારા મોદક ગ્રહણ કરવાનો ત્યાં ઉદ્યમ હતો જ;
