________________
ગાથા - ૫૩
...અધ્યાત્મમત પરીક્ષા..................૨૧૩ ખરીદ કરાય છે, તે વસ્તુ ખરીદ કરવા પૂર્વે પણ ધર્મઅવિરોધી સ્વભોગસાધન– યદ્યપિ ત્યાં નથી તો પણ, સ્વભોગસાધનસ્વરૂપે ધનસ્વરૂપ– ગ્રહણ કરવામાં આવે તો, તે ભોગ્ય વસ્તુને ખરીદવા માટેનું જે ધન પોતાની પાસે છે, તે ધનમાં જે ધનસ્વરૂપત છે, તે જ તદ્ વસ્તુવિષયક હોવાથી, નહિ ખરીદાયેલ તે વસ્તુમાં સ્વત્વ માનવાની આપત્તિ આવશે. અને જે વસ્તુ વેચી નાંખી છે તેની અંદર યદ્યપિ ધર્મઅવિરોધી ભોગસાધન– વાસ્તવિક રીતે નથી, તો પણ સાધનત્વપદથી વિક્રયથી પ્રાપ્ત જે ધન છે તેને જ ગ્રહણ કરવામાં આવે તો, તેવું ધનસ્વરૂપત્વ ત્યારે હોવાથી, વિક્રીત વસ્તુમાં પણ સ્વત્વ માનવાની આપત્તિ આવશે. તેનો ઉત્તર આપતાં ગ્રંથકાર કહે છે કે એમ ન કહેવું, કેમ કે જે રૂપે ધર્મઅવિરોધી ભોગસાધનતા છે, તરૂપત્વ જ લક્ષણરૂપે અહીં ગ્રહણ કરવાનું છે. તેથી પ્રસ્તુતમાં ભોગ્ય વસ્તુ ભોગ્યપદાર્થવરૂપેણ ધર્મઅવિરોધી ભોગસાધન છે, પરંતુ ભાગ્યવસ્તુમાં રહેલ ધનસ્વરૂપવરૂપે ધર્મઅવિરોધી ભોગસાધન નથી.
અહીં વિશેષ એ છે કે, પૂર્વમાં બતાવ્યું કે, યોગ્યપદના મહિમાથી ધર્મઅવિરોધી સ્વભોગસાધન–અર્થમાં પર્યવસાન થશે; ત્યાં વચમાં કોઇએ શંકા કરી કે, ઉપદર્શિતભોગસાધનત્વનું ધનસ્વરૂપત માનશો તો, વસ્તુની ખરીદી કર્યા પૂર્વે અને વેચ્યા પછી પણ સ્વત્વની આપત્તિ આવશે. તેનું તાત્પર્ય અને તે આપત્તિનું નિવારણ જે ગ્રંથકારે કર્યું, તેનો ભાવ એ છે કે, વસ્તુને વેચ્યા પછી જે સ્વત્વની આપત્તિ આપવામાં આવી છે, ત્યાં વસ્તુ ભોગ્યપદાર્થવરૂપેણ સ્વભાગયોગ્ય રહેતી નથી, પરંતુ તેનાથી પ્રાપ્ત એવું ધન તે વખતે હોય છે, તેથી સ્વભોગનું સાધન– તે ધનમાં છે, અને તે ધનનું ધનરૂપવેને તે વસ્તુથી અભેદ છે, કેમ કે તે વસ્તુના વેચાણથી જ તે ધનની પ્રાપ્તિ થયેલી છે. તેથી “સ્વજનકતા સંબંધથી ધન વસ્તુમાં રહે છે, તેથી ધન અને વસ્તુનો અભેદ છે, અને તેને કારણે વસ્તુ વેચ્યા પછી પણ સ્વભોગસાધન– લક્ષણ તે વસ્તુમાં પ્રાપ્ત થશે; કેમ કે ધન સ્વરૂપે તે વસ્તુ વિદ્યમાન છે અને તેથી વેચાયેલી વસ્તુમાં પણ સ્વત્વ માનવાની આપત્તિ આવશે. આ પ્રકારનું પૂર્વપક્ષીનું તાત્પર્ય છે, અને તેનું નિરાકરણ કરતાં ગ્રંથકારે કહ્યું કે, ભોગસાધન– ભોગયોગ્ય પદાર્થવરૂપેણ છે. તેથી વિક્રય પછી તે વસ્તુ ભોગયોગ્યપદાર્થવરૂપેણ નથી, માટે ત્યાં સ્વત્વ માનવાની આપત્તિ આવશે નહીં. આ વિજય પછી બતાવ્યું, એ જ રીતે ક્રય પૂર્વે પણ વસ્તુ ધનરૂપવૅન છે, ભોગયોગ્ય પદાર્થત્વરૂપેણ નથી, તેથી ક્રય પૂર્વે પણ સ્વત્વ માનવાની આપત્તિ આવશે નહિ.
ઉત્થાન - ક્રિય અને વિક્રયના પૂર્વ અને ઉત્તરમાં સ્વત્વની આપત્તિનું નિવારણ સિદ્ધાંતકારે ઉપરમાં સ્વભોગસાધનતાના સ્વરૂપના ભેદથી કર્યું. તે વિષયમાં તે દોષનું નિવારણ બીજાઓ કઈ રીતે કરે છે તે કહે છે
टी:- परे त्वाहुः - क्वचिद्विक्रयप्रागभावविशिष्टः क्रयविनाशः क्वचिद्दानादिप्रागभावविशिष्टः प्रतिग्रहध्वंसश्चेत्येवमननुगतं स्वत्वं वाच्यम्, दानादिप्रागभावविशिष्टाः प्रतिग्रहादिध्वंसा अतिरिक्तस्वत्वत्वेनानुगता 'વા તથતિ
દફ અહીં દાનાદિમાં “આદિપદથી વિક્રય ગ્રહણ કરવું; અને “વિદિયમાવવિશિષ્ટ' એમ કહ્યું છે ત્યાં
વિધિવિનાવિશિષ્ટ' પાઠ હોવો જોઇએ; અને ત્યાં “આદિપદથી દાનનું ગ્રહણ આવશ્યક છે; કેમ કે દાનથી પણ સ્વત્વનો નાશ થાય છે. 4-16
